Portal Orzeczeń Sądu Apelacyjnego w Warszawie

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 23 listopada 2022 r.

Sąd Apelacyjny w Warszawie I Wydział Cywilny w składzie następującym:

Przewodniczący: Sędzia Beata Kozłowska

Protokolant:Magdalena Turek

po rozpoznaniu w dniu 23 listopada 2022 r. w Warszawie

na rozprawie

sprawy z powództwa L. W. i D. W.

przeciwko Bankowi (...) Spółce Akcyjnej z siedzibą w W.

o zapłatę i ustalenie

na skutek apelacji obu stron

od wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie

z dnia 6 grudnia 2021 r., sygn. akt XXVIII C 432/21

I.  zmienia zaskarżony wyrok:

- w punkcie drugim częściowo w ten sposób, że w miejsce określenia „solidarnie” wskazuje, że zapłata na rzecz powodów winna nastąpić „łącznie”, oddala powództwo o odsetki ustawowe za opóźnienie od kwoty 106 193,62 zł (sto sześć tysięcy sto dziewięćdziesiąt trzy złote sześćdziesiąt dwa grosze) za okres od dnia 10 marca 2022 r. do dnia zapłaty, oraz zastrzega, że zapłata na rzecz powodów kwoty 106 193,62 zł (sto sześć tysięcy sto dziewięćdziesiąt trzy złote sześćdziesiąt dwa grosze) winna nastąpić po zaoferowaniu Bankowi (...) Spółce Akcyjnej z siedzibą w W. przez L. W. i D. W. kwoty 110 000 zł (sto dziesięć tysięcy złotych),

- w punkcie trzecim częściowo w ten sposób, że zasądza od Banku (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w W. łącznie na rzecz L. W. i D. W. odsetki ustawowe za opóźnienie od kwoty 106 193,62 (sto sześć tysięcy sto dziewięćdziesiąt trzy złote sześćdziesiąt dwa grosze) za okres od dnia 27 listopada 2021 r. do dnia 6 grudnia 2021 r.,

- w punkcie czwartym w ten tylko sposób, że w miejsce określenia „solidarnie” wskazuje, że zapłata na rzecz powodów winna nastąpić „łącznie”,

II.  oddala obie apelacje w pozostałym zakresie,

III.  zasądza od Banku (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w W. łącznie na rzecz L. W. i D. W. kwotę 4 . 050 zł (cztery tysiące pięćdziesiąt złotych) tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego.

Beata Kozłowska

Sygn. akt I ACa 148/22

UZASADNIENIE

Wyrokiem z dnia 6 grudnia 2021 r. Sąd Okręgowy w Warszawie:

I. ustalił, że pomiędzy L. W. i D. W. a Bankiem (...) Spółką Akcyjną z siedzibą w W. nie istnienie stosunek prawny wynikający z zawartej w dniu 2 listopada 2006 r. Umowy o Kredyt Hipoteczny Nr (...);

II. zasądził od Banku (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w W. solidarnie na rzecz L. W. i D. W. kwotę 106 193,62 zł wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 6 grudnia 2021 r. do zapłaty;

III. oddalił powództwo w pozostałym zakresie;

IV. zasądził od Banku (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w W. solidarnie na rzecz L. W. i D. W. kwotę 5 707 zł tytułem zwrotu kosztów procesu.

Swe rozstrzygnięcie Sąd Okręgowy oparł na następujących ustaleniach faktycznych i następujących ocenach prawnych:

W dniu 13 września 2006 r. powodowie złożyli w Banku (...) S.A. z siedzibą w W. wniosek o udzielenie kredytu hipotecznego. Kredyt miał być przeznaczony na zakup lokalu mieszkalnego na rynku wtórnym. Powodowie zawnioskowali o udzielenie kredytu w kwocie 110.000 zł, indeksowanej do waluty CHF.

Dnia 6 listopada 2006 r. powodowie podpisali z Bankiem (...) S.A. z siedzibą w W. umowę sporządzoną w dniu 2 listopada 2006 r. o kredyt hipoteczny nr (...). Bank udzielił kredytobiorcom kredytu w kwocie w kwocie 110.000 zł. Kredytobiorcy otrzymali regulamin i zapoznali się z jego treścią (§ 1 ust. 1 umowy). Na mocy § 2 ust. 2 umowy postanowiono, że kredyt jest indeksowany do CHF, po przeliczeniu wypłaconej kwoty zgodnie z kursem kupna CHF według Tabeli Kursów Walut Banku (...) obowiązującej w dniu uruchomienia kredytu.

Kredyt był oprocentowany według zmiennej stopy procentowej. Zgodnie z § 7 umowy kredytobiorca zobowiązał się spłacić kwotę kredytu w CHF ustaloną zgodnie z § 2 w złotych polskich, z zastosowaniem kursu sprzedaży CHF obowiązującego w dniu płatności raty kredytu, zgodnie z Tabelą Kursów Walut Banku (...). Spłata kredytu następowała poprzez bezpośrednie potrącanie przez Bank należnych mu kwot z rachunku kredytobiorcy co z kolei miało następować w tym samym dniu miesiąca, w jakim nastąpiła wypłata kredytu lub jego pierwszej transzy, począwszy od miesiąca następnego po pierwszej wypłacie środków z kredytu.

Na mocy § 9 umowy kredytu powodowie zobowiązali się do ustanowienia zabezpieczeń spłaty kredytu w formach opisanych w tym postanowieniu umowy.

Bank wypłacił kwotę udzielonego kredytu w całości .

Powodowie zawierając umowę byli konsumentami. Zawarcie umowy nastąpiło po spotkaniu z doradcą banku, po uprzednim sprawdzeniu zdolności kredytowej powodów. Stronie powodowej zaproponowano kredyt we frankach szwajcarskich. Zawarta umowa kredytu została zaoferowana powodom jako bezpieczna i standardowa. Bank przedstawił umowę w oparciu o przygotowane przez siebie standardowe formularze z naniesionymi elementami indywidualnymi w postaci: wysokości kredytu, okresu kredytowania, danych osobistych klienta, danych nieruchomości stanowiącej zabezpieczenie. Strona powodowa nie miała możliwości ingerencji w treść przygotowanej umowy, a także nie miała możliwości negocjowania jakiegokolwiek z jej zapisów. Powodowie nie uzyskali również pełnych informacji związanych ze znaczeniem samej istoty umowy, ryzyk związanych z nią, konsekwencji, czy sposobu wykonywania umowy. Dostali oni jedynie pisemne pouczenie o ryzyku zmiennej stopy kredytowej i ryzyku zmian kursów walut.

Powodowie od dnia zawarcia umowy do dnia wniesienia pozwu spłacili tytułem kredytu 102.498.62 zł na poczet kapitału i odsetek, 1.100 zł jako prowizję za udzielenie kredytu, 4.580,18 zł jako ubezpieczenie na życie, 1.876 tytułem kosztów ubezpieczenia nieruchomości, 234 zł tytułem ubezpieczenia pomostowego oraz 2.361 tytułem ubezpieczenia niskiego wkładu własnego.

W dniu 2 listopada 2012 r. strony zawarły aneks nr (...), w którym opisano warunki ubezpieczenia oraz Aneks nr (...), którym to aneksem doprecyzowano sposób ustalania kursów walut stanowiących przeliczenie kredytu oraz waluta spłaty kredytu uległa zmianie na walutę CHF .

Powyższy stan faktyczny Sąd Okręgowy ustalił przede wszystkim na podstawie dokumentów związanych z zawarciem umowy kredytu, które nie były kwestionowane przez strony. Sąd Okręgowy oparł się także na wyjaśnieniach powodów przesłuchanych w charakterze strony. Sąd Okręgowy uznał wyjaśnienia powódki za wiarygodne w całości.

Sąd Okręgowy pominął wniosek strony pozwanej o przeprowadzenie dowodu z zeznań świadków J. C. i M. D., uznając, że dowody te nie miały znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy. Pozwany nie wykazał bowiem, jakoby powołani świadkowie brali udział w procedurze zawierania umowy z powodami, w związku z czym nie mogli oni wiedzieć jak przebiegały spotkania z przedstawicielem banku, jaki był zakres pouczeń i informacji przekazanych powodom na temat produktu – kredytu hipotecznego, jakie dokumenty strona powodowa otrzymała w chwili zawarcia umowy, czy powodowie mieli możliwość negocjowania umowy. Tezy dowodowe pozwanego dotyczyły w tym zakresie wyłącznie przedstawienia przez ww. osoby ogólnych założeń procedur udzielania kredytów hipotecznych obowiązujących w banku w 2008 roku oraz okoliczności związanych z wykonywaniem spornej umowy, co jednak było bez znaczenia zarówno dla oceny ważności umowy łączącej strony, jak i dla oceny ewentualnego niedozwolonego charakteru niektórych jej postanowień, które to kwestie dostatecznie wyjaśnili pozostali świadkowie powołani przez pozwanego.

Sąd Okręgowy pominął też wnioski stron o dopuszczenie dowodu z opinii biegłych sądowych. W ocenie Sądu przedmiotowe wnioski miały wykazać fakty nieistotne dla finalnego rozstrzygnięcia niniejszego sporu.

W ocenie Sądu Okręgowego powództwo w przeważającej części zasługiwało na uwzględnienie.

Powodowie wnieśli o ustalenie, że zawarta z pozwanym bankiem umowa kredytu jest nieważna w całości, wskazując na zgodność umowy z naturą i istotą stosunku zobowiązaniowego. W tej kwestii Sąd Okręgowy wskazał, że nie jest dopuszczalne, aby postanowienia umowne dawały jednej ze stron uprawnienie do kształtowania według swojej woli zakresu obowiązków drugiej strony. Byłoby to sprzeczne z naturą umowy.

Sąd Okręgowy wskazał, że zabrakło w spornej umowie precyzyjnego wskazania sposobów przeliczenia waluty zobowiązania (z PLN na CHF), czy wysokości rat kapitałowo-odsetkowych do uiszczania których zobowiązana została strona powodowa. Z postanowień przewidzianych w treści § 2 ust. 2 oraz § 7 ust. 1 analizowanej umowy nie wynikało bowiem, po jakim kursie bank będzie przeliczał wysokość rat kapitałowo-odsetkowych. W konsekwencji tak ukształtowane postanowienia umowne dawały pozwanemu bankowi, a więc stronie mającej ekonomiczną przewagę, uprawnienie do kształtowania według swojego uznania zakresu obowiązków kredytobiorcy. Postanowienia umowne o takiej treści, zawarte w umowie kredytu, choć następnie doprecyzowane aneksem nr (...), niewątpliwie naruszają równowagę kontraktową stron umowy kredytu . Pozwany bank w ten sposób kształtując postanowienia umowy kredytu przyznał sobie uprawnienie do jednostronnego ustalania wysokości rat i salda kredytu, a w umowie nie wskazano żadnych ograniczeń z tym związanych. Klauzula skonstruowana w taki sposób przyznawała bankowi tzw. subiektywną możliwość określenia wysokości świadczenia, co stanowi typowy przykład naruszenia zasady równości podmiotów prawa cywilnego w stosunkach kontraktowych, a w konsekwencji także zasady swobody umów.

W niniejszej sprawie pozwany bank dysponował wiedzą dotyczącą średniego kursu NBP, a także sam tworzył własne tabele kursów, bez uzgodnienia tego z drugą stroną umowy – powodami. Powodowało to w konsekwencji nierównowagę informacyjną pomiędzy stronami spornej umowy kredytu. Nie mając takiej wiedzy jak pozwany, strona powodowa mogła jedynie w przybliżeniu oszacować wysokość rat kapitałowo-odsetkowych, które będzie musiała zapłacić. Postanowienia umowne były więc w konsekwencji nieoczywiste z punktu widzenia kredytobiorcy. Strona powodowa na żadnym etapie zawierania umowy nie została również poinformowana o sposobie tworzenia Tabel przez pozwany bank. Twierdzenia pozwanego, iż wszelkich informacji udzielał powódce doradca finansowy nie są zasadne, ponieważ to od pozwanego przede wszystkim powinny pochodzić informacje wyjaśniające istotę kreowanego stosunku prawnego.

W ocenie Sądu Okręgowego zastosowana w spornej umowie konstrukcja indeksacji obarczona była wadą, która doprowadziła do jej nieważności. Przyczyną wadliwości umowy był narzucony przez bank sposób ustalania wysokości kwoty podlegającej zwrotowi, a w konsekwencji i wysokości odsetek – a więc głównych świadczeń kredytobiorcy. Takie ukształtowanie stosunku zobowiązaniowego narusza jego istotę, gdyż wprowadza do stosunku zobowiązaniowego element nadrzędności jednej ze stron i podporządkowania drugiej strony, bez odwołania do jakichkolwiek obiektywnych kryteriów, zakreślających granice swobody jednej ze stron. Naruszenie istoty stosunku zobowiązaniowego oznacza przekroczenie granic swobody umów określonych w art. 353 ¹ k.c. i prowadzi do nieważności czynności prawnej jako sprzecznej z ustawą (art. 58 k.c.).

Umowa zawarta przez strony była nieważna. W umowie brak było określenia wysokości świadczenia, do spełniania którego zobowiązany był kredytobiorca, to jest nie określono kwot rat, w których miał być spłacany kredyt, ani obiektywnego i weryfikowalnego sposobu ich ustalenia.

Z uwagi na powyższe, wobec braku określenia dokładnej i ściśle sprecyzowanej wysokości świadczenia kredytobiorcy (a więc wobec nie zawarcia w umowie essentialia negotii zobowiązania), należało uznać, iż umowa jest sprzeczna z przepisami art. 353 ¹ k.c.

Sąd Okręgowy doszedł do przekonania, iż bez postanowień umownych umożliwiających bankowi kształtowanie wedle jego woli, w trakcie wykonywania umowy, wysokości świadczenia kredytobiorcy, a zwłaszcza bez klauzuli waloryzacyjnej, sporna umowa nie zostałaby zawarta, w konsekwencji należało więc uznać, iż była ona nieważna.

Zdaniem Sądu Okręgowego kwestionowana umowa nie sprzeciwia się powołanemu przepisowi art. 69 ust. 1 ustawy Prawo bankowe. Umowa kredytowa nie była sprzeczna z obowiązującym do stycznia 2009 r. brzmieniem art. 358 § 1 k.c.

W przypadku umowy kredytu zawartej przez stronę powodową nie sposób jest również mówić o nieważności ze względu na sprzeczność z zasadami współżycia społecznego (art. 58 § 2 k.c.).

Niezależnie od stwierdzenia, że zawarta umowa była nieważna, Sąd Okręgowy uznał również, iż w umowie tej znalazły się także postanowienia niedozwolone w rozumieniu art. 385 ¹ k.c.

Powodowie zawierając umowę działali jako konsumenci.

Postanowienia umowne (§ 2 ust. 2 oraz § 7 ust. 1), w zakresie, w jakim przewidywały przeliczanie kwoty kredytu oraz wysokości rat kapitałowo-odsetkowych według kursów ustalonych w tabeli sporządzanej przez bank, kształtują prawa i obowiązki strony powodowej, a więc konsumenta, w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jej interesy.

Bank – umieszczając w umowie klauzule waloryzacyjne oparte o kursy walut wskazane w sporządzanych przez niego tabelach – przypisał sobie prawo do jednostronnego regulowania wysokości rat kredytu indeksowanego do waluty CHF i wysokości całej wierzytelności. Nie miało znaczenia to, że pozwany nie sporządzał tych tabel na potrzeby tej konkretnej umowy, ale w zamiarze ich abstrakcyjnego i generalnego stosowania. Znaczenie miała okoliczność, że waloryzacja rat kapitałowo-odsetkowych była dokonywana w oparciu o tabele kursowe sporządzane wyłącznie przez pozwanego, bez udziału czy wiedzy drugiej strony umowy.

Pozwany przyznał sobie prawo do jednostronnego i w konsekwencji arbitralnego, bez udziału drugiej strony czynności prawnej, modyfikowania wskaźnika, według którego obliczana była wysokość zobowiązania kredytobiorcy. Powodom zaś nie udzielono nawet wyjaśnień, w jaki sposób obliczenie ich zobowiązania będzie przebiegać.

Sąd Okręgowy wskazał na wyrok z dnia 27 grudnia 2010 roku w sprawie o sygn. akt XVII AmC 1531/09, w którym Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów w W. w ramach kontroli abstrakcyjnej uznał za niedozwolone i zakazał wykorzystywania w obrocie z konsumentami postanowienia zawartego we wzorcu umowy o nazwie „umowa o kredyt hipoteczny dla osób fizycznych (...) waloryzowany kursem CHF” o treści: „Raty kapitałowo-odsetkowe oraz raty odsetkowe spłacane są w złotych po uprzednim ich przeliczeniu wg. kursu sprzedaży CHF z tabeli kursowej (...) Banku S.A. obowiązującego na dzień spłaty z godziny 14:50” – podobnie brzmiącej z treścią analizowanego w niniejszej sprawie postanowienia umownego. Z kolei Sąd Apelacyjny w Warszawie wyrokiem z dnia 07 maja 2013 roku (VI ACa 441/13) oddalił apelację banku, wskazując w uzasadnieniu, że o abuzywności spornego postanowienia decyduje fakt, że uprawnienie banku do określania wysokości kursu sprzedaży CHF nie jest w żaden sposób formalnie ograniczone, zwłaszcza nie przewiduje wymogu, aby wysokość kursu ustalonego przez Bank pozostawała w określonej relacji do średniego kursu NBP lub kursu ukształtowanego przez rynek walutowy. Powyższe oznacza przyznanie sobie przez bank prawa do jednostronnego regulowania wysokości rat kredytu waloryzowanego kursem CHF. To właśnie w tym mechanizmie Sąd Apelacyjny dostrzegł sprzeczność postanowienia z dobrymi obyczajami i rażące naruszenie interesów konsumenta, który nie ma możliwości uprzedniej oceny własnej sytuacji – w tym wysokości wymagalnych rat kredytu – i jest zdany wyłącznie na arbitralne decyzje banku.

Regulacje prawa polskiego o ochronie konsumentów przed narzucanymi im przez przedsiębiorców nieuczciwymi warunkami umownymi, powinny być wykładane zgodnie z przepisami dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (dalej: dyrektywa 93/13).

Zgodnie z wyjaśnieniami TSUE, następującym wyrażeniom: „określenie głównego przedmiotu umowy” i „relacja ceny i wynagrodzenia do dostarczonych w zamian towarów lub usług” zawartym w art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 należy nadawać w całej Unii Europejskiej autonomiczną i jednolitą wykładnię, dokonaną z uwzględnieniem kontekstu tego przepisu i celu danego uregulowania (wyrok z dnia 26 lutego 2015 r., (...), C‑143/13, EU:C:2015:127, 50). Jeśli chodzi zaś o kategorię warunków umownych mieszczących się w pojęciu „głównego przedmiotu umowy” w rozumieniu art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13, Trybunał orzekł, że należy uważać za nie te, które określają podstawowe świadczenia w ramach danej umowy i które z tego względu charakteryzują tę umowę (wyroki: z dnia 3 czerwca 2010 r., (...), C‑484/08, EU:C:2010:309, pkt 34; z dnia 23 kwietnia 2015 r., (...), C‑96/14, EU:C:2015:262, pkt 33).

Wyroki TSUE w sprawach: C-26/13 (wyrok z 30 kwietnia 2014 r.), C-186/16 (wyrok z 20 września 2017 r.), C-51/17 (wyrok z 20 września 2018 r.), C-118/17 (wyrok z 14 marca 2019 r.) oraz z dnia 3 października 2019 r. w sprawie C-260/18, zapadły na tle umów kredytu zawartych z konsumentami i zawierających ryzyko walutowe (kredytu indeksowanego, denominowanego lub wprost kredytu walutowego). Ze wskazanych wyroków wynika, że w ocenie TSUE nie jest możliwe oddzielenie klauzuli ryzyka walutowego (wyrażonej czy to przez indeksację czy też denominację) od mechanizmu przeliczania waluty krajowej na walutę obcą. Trybunał Sprawiedliwości kwalifikuje bowiem konsekwentnie klauzule dotyczące ryzyka wymiany, do których zalicza także sposób ustalania kursu wymiany, jako klauzule określające główny przedmiot umowy kredytu zarówno denominowanego, jak i indeksowanego (wyroki: C-260/18, pkt. 44 wyroku; C-118/17, pkt 48, 49, 52; C-51/17, pkt 68 oraz C-186/16).

Zgodnie więc z prounijną wykładnią art. 385 ¹ § 1 k.c. w zgodzie z art. 4 i 6 art. dyrektywy 93/13 należy stwierdzić, że kwestionowane postanowienia umowy kredytu, wprowadzające niczym nieograniczone ryzyko kursowe przez mechanizm indeksacji, stanowią klauzulę określającą główne świadczenia stron według terminologii krajowej („główny przedmiot umowy” w rozumieniu dyrektywy). Klauzule waloryzacyjne stanowią przy tym essentialia negotii umowy kredytu indeksowanego. Z uwagi na powyższe, jako postanowienia określające główne świadczenia stron, mogą być oceniane pod kątem ich nieuczciwego charakteru, jeżeli nie zostały one wyrażone prostym i zrozumiałym językiem. Wyrażenie ich prostym i zrozumiałym językiem nie sprowadza się jednak do formalnego pouczenia o możliwości wzrostu kursu waluty, lecz wymaga przekazania niezbędnych informacji w sposób, który umożliwia konsumentowi oszacowanie – potencjalnie istotnych – konsekwencji ekonomicznych klauzuli indeksacyjnej dla jego zobowiązań finansowych.

Instytucje finansowe są zobligowane do zapewnienia kredytobiorcom informacji wystarczających do podjęcia przez nich świadomych i rozważnych decyzji. W tym względzie wymóg ów oznacza, że warunek dotyczący spłaty kredytu w tej samej walucie obcej co waluta, w której kredyt został zaciągnięty, musi zostać zrozumiany przez konsumenta zarówno w aspekcie formalnym i gramatycznym, jak i w odniesieniu do jego konkretnego zakresu, tak aby właściwie poinformowany oraz dostatecznie uważny i rozsądny przeciętny konsument mógł nie tylko dowiedzieć się o możliwości wzrostu lub spadku wartości waluty obcej, w której kredyt został zaciągnięty, ale również oszacować konsekwencje ekonomiczne takiego warunku dla swoich zobowiązań finansowych. To Trybunał pozostaje właściwy do wyłonienia z przepisów dyrektywy 93/13, w tym z art. 3 ust. 1 oraz art. 4 ust. 2 tego aktu, kryteriów, które sąd krajowy może lub musi zastosować przy badaniu warunków umownych z punktu widzenia tych przepisów (pkt 22 wyroku w sprawie C-186/16).

Zdaniem Sądu Okręgowego sformułowania umowne – a w szczególności klauzula waloryzacyjna – nie zostały skonstruowane w sposób jasny i zrozumiały dla strony powodowej. Powodowie nie zostali poinformowani o sposobie tworzenia tabel kursów banku ani nie przedstawili im historycznych wykresów pokazujących kształtowanie się kursu franka. Wręcz przeciwnie, powodowie byli informowani przez doradcę o tym, iż oferta ta jest korzystna, a ryzyko jedynie hipotetyczne. Takie przedstawienie produktu, w sytuacji gdy umowa w istocie nie zawierała jakichkolwiek mechanizmów ograniczających nadmierne ryzyko walutowe, musi być ocenione jako nielojalne działanie banku, który był przekonany, że w wieloletnim okresie kredytowania wzrost kursu CHF zapewni bankowi znacznie wyższe wynagrodzenie od wartości wskazywanych konsumentowi na etapie negocjowania i zawierania umowy kredytu. Dodatkowo sam mechanizm indeksacji, o czym była mowa wyżej, został przez pozwanego skonstruowany w sposób nieuczciwy i rażąco naruszający interesy konsumenta. Pozwany zapewnił sobie niczym nieograniczoną dowolność przy określaniu kursu CHF na potrzeby obliczenia raty kredytu. Badając przedmiotową kwestię Sąd dostrzegł także, że jakkolwiek kursy banku kształtowały się w odniesieniu do kursów rynkowych, to jednocześnie mechanizm spreadu walutowego pozwalał bankowi na sztuczne zaniżanie kursu kupna oraz podwyższanie kursu sprzedaży we własnej tabeli, a tym samym prowadził do uzyskiwania nieuzasadnionych korzyści kosztem powodów.

Sąd Okręgowy wskazał, że przy dokonywaniu oceny niedozwolonego charakteru określonego postanowienia umownego, również oceny indywidualnej, nie ma żadnego znaczenia w jaki sposób umowa była wykonywana przez strony w toku trwania stosunku zobowiązaniowego.

Niedozwolone postanowienie umowne nie wywołuje skutków prawnych (jest bezskuteczne albo nieważne) ipso iure i ab initio. Tylko w wyjątkowych okolicznościach dopuszczalne jest zastąpienie nieuczciwego postanowienia umownego przez sąd. Jak wskazał w wyroku C-260/18 ((...)) Trybunał Sprawiedliwości, nie jest przy tym możliwe (zgodnie z art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/16) podstawienie w miejsce niewiążących konsumenta postanowień umownych rozwiązań opartych na ogólnych normach odzwierciedlonych w przepisach art. 56 k.c., 65 k.c., 353 ^{( 1)} k.c., 354 k.c. (por. pkt. 8-11 oraz pkt. 59, 60, 61, 62 wyroku). TSUE negatywnie ocenił możliwość wypełnienia luk w umowie, które są wynikiem abuzywności postanowień umownych dotyczących ryzyka walutowego, na podstawie powołanych w odesłaniu prejudycjalnym przepisów prawa polskiego, w analogicznym do niniejszej sprawy stanie faktycznym i prawnym. Powyższy wyrok wykluczył możliwość interpretowania przepisu art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 w sposób dopuszczający uzupełnianie tak powstałych luk w umowie na podstawie przepisów krajowych o charakterze ogólnym, w szczególności odwołujących się do zasad słuszności lub ustalonych zwyczajów i to niezależnie od ewentualnej zgody stron umowy (pkt 3 sentencji wyroku C-260/18). TSUE co prawda potwierdził możliwość dopuszczenia w drodze wyjątku, a więc pod pewnymi szczególnymi warunkami, możliwości zastąpienia nieuczciwych postanowień umownych przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym (pkt 59 wyroku C-260/18 i powołane tam orzecznictwo), tym niemniej wyjaśnił następnie, że nie jest możliwe uzupełnienie luk w umowie, spowodowanych usunięciem z niej nieuczciwych warunków, wyłącznie na podstawie przepisów krajowych o charakterze ogólnym (pkt. 61 i 62).

Zgodnie z powyższymi rozważaniami umowę kredytu, stanowiącą przedmiot oceny w niniejszej sprawie, również z powodu występujących w niej klauzul niedozwolonych, zdaniem Sądu Okręgowego, należy uznać za nieważną.

Zawarcie aneksu z 2014 r. precyzującego sposób ustalania kursów walut nie zmienia tej oceny. Skuteczne usunięcie klauzul abuzywnych w drodze czynności prawnej pomiędzy konsumentem a przedsiębiorcą wymaga wyraźnego wskazania, że jej zawarcie ma na celu wyeliminowanie tego rodzaju postanowień z umowy, z podkreśleniem niedozwolonego charakteru tych postanowień. W treści aneksu brak jest tego rodzaju oświadczeń. Zatem aneksy należy uznać za bezskuteczne.

Warunkiem sanowania niedozwolonych postanowień umownych wskutek późniejszego zdarzenia jest „świadoma, wyraźna i wolna” zgoda konsumenta, która musi być jednoznacznie, wyraźnie i stanowczo ukierunkowana na sanowanie wadliwego postanowienia, natomiast wyrażenie zgody na zmianę umowy przez wyeliminowanie niedozwolonego postanowienia (zastąpienie go innym, uzupełnienie itp.) - choćby zmiana ta była indywidualnie uzgodniona - nie może być traktowane samo przez się jako wyraz woli sanowania wadliwego postanowienia. Treść zawartego przez strony aneksu nie wskazuje na świadomą, wolną i wyraźną zgodę powodów na rezygnację ze skutków zastosowania wobec pozwanego sankcji wynikającej z dyrektywy 93/13.

W konsekwencji powyższego Sąd Okręgowy uznał, że powodowie posiadają interes prawny w żądaniu ustalenia nieważności umowy kredytu zawartej z pozwanym Bankiem w rozumieniu art. 189 k.p.c. Zawarta pomiędzy stronami umowa kredytu wygenerowała bowiem długoterminowy stosunek prawny, który, zgodnie z jego pierwotną treścią, nie został dotychczas wykonany. Należy bowiem wskazać, że w przypadku gdyby strona powodowa obok żądania ustalenia nieważności nie dochodziła również roszczenia o zapłatę tj. o zwrot należności spełnionych dotychczas na rzecz banku, to ewentualne uwzględnienie takiego roszczenia, bez jednoczesnego ustalenia nieważności umowy, nie doprowadziłoby do uregulowania w sposób definitywny wzajemnych relacji stron.

Sąd Okręgowy nie podzielił zgłoszonego przez stronę pozwaną zarzutu przedawnienia roszczenia dochodzonego przez powodów. W ocenie Sądu Okręgowego granicznym momentem, z którym można wiązać początek biegu terminu przedawnienia roszczenia o zwrot świadczonych przez kredytobiorców kwot jest na kanwie sprawy niniejszej dzień opublikowania wyroku Trybunału w sprawie C-260/18 ((...)), którego wydanie było szeroko komentowane w Polsce. Dlatego też, mając na względzie konieczną do przyjęcia fikcję z art. 120 § 1 k.c., w ocenie Sądu data 4 października 2019 r., tj. dzień następujący po dniu opublikowania orzeczenia wyznaczać winna początek biegu terminu przedawnienia roszczeń o zapłatę kwot już przez kredytobiorców uiszczonych. Tym samym roszczenia dochodzone pozwem nie przedawniły się przy uwzględnieniu terminu ogólnego z art. 118 k.c.

Konsekwencją uznania umowy w całości za nieważną było zgodnie z teorią dwóch kondykcji zasądzenie od pozwanego na rzecz powodów kwoty 106.193,62 tytułem zwrotu świadczeń nienależnie pobranych przez pozwanego, wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 6 grudnia 2021 r., tj. od wydania wyroku w niniejszej sprawie. Odsetek bowiem od świadczenia spełnionego nienależnie powodowie mogą żądać dopiero od momentu wyraźnego wyartykułowania żądania stwierdzenia nieważności umowy, po uprzednim oświadczeniu, iż zdają sobie z konsekwencji wynikających z wydania takiego orzeczenia, co miało w tej sprawie miejsce na rozprawie w dniu 26 listopada 2021 r. O wymagalności tej należności można zdaniem Sądu Okręgowego mówić dopiero od daty trwałej bezskuteczności umowy kredytowej, z czym mieliśmy do czynienia najwcześniej od momentu pouczenia powodów przez Sąd o ewentualnych skutkach uznania kwestionowanych postanowień umownych za abuzywne i świadomego złożenia przez powodów przed Sądem oświadczeń o skorzystaniu z przysługującej im jako konsumentom ochrony prawnej, co wyłącza możliwość uznania tych należności za przedawnione.

Orzeczenie zawarte w pkt III wyroku odnosi się do zgłoszonego przez powodów żądania zapłaty odsetek ustawowych za opóźnienie od kwot zasądzonych w pkt II wyroku za okres poprzedzający jego wydanie oraz do żądania powodów zwrotu kwot uiszczonych przez powodów tytułem ubezpieczeń na życie w kwocie 4.580,20 zł oraz ubezpieczenia nieruchomości w kwocie 1.876 zł. W przypadku wystąpienia przesłanki do wypłaty z ubezpieczenia, jej beneficjentami byliby powodowie. Umowy ubezpieczenia zaś, choć zawarte w związku z wykonywaniem umowy kredytu, nie są częścią umowy kredytu i zawarte zostały z innymi podmiotami, niż pozwany, co wyklucza możliwość zasądzenia na rzecz powodów uiszczonych składek.

O kosztach procesu Sąd orzekł na podstawie art.100 k.p.c.

Apelacje od tego wyroku wniosły obie strony.

Powodowie zaskarżyli wyrok w części oddalającej powództwo w zakresie odsetek ustawowych za opóźnienie za okres od dnia 28 marca 2021 r. do dnia 5 grudnia 2021 r., zarzucając:

a) naruszenie prawa materialnego, tj. art. 481 § 1 k.c. w zw. z art. 455 k.c. poprzez przyjęcie, że odsetki ustawowe za opóźnienie należne są od momentu wyraźnego wyartykułowania przez powodów żądania stwierdzenia nieważności umowy kredytowej, po uprzednim oświadczeniu, iż zdają sobie sprawę z konsekwencji wynikających z wydania takiego orzeczenia, co - w ocenie Sądu - miało miejsce na rozprawie w dn. 6 grudnia 2021 r., podczas gdy powodowie już z chwilą wezwania pozwanego do zapłaty doprowadzili do tzw. trwałej bezskuteczności umowy kredytowej, a skoro termin spełnienia świadczenia zwrotu nienależnego świadczenia nie został oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiązania, to zgodnie z art. 455 k.c. świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do jego wykonania.

Powodowie wnieśli o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez zasądzenie od pozwanego na rzecz powodów solidarnie odsetek ustawowych za opóźnienie od kwoty zasądzonej także za okres od 28 marca 2021 r. do dnia 5 grudnia 2021 r.

Pozwany zaskarżył wyrok w części, tj. co do punktu I, II i IV wyroku, zarzucając:

1.naruszenie przepisów postępowania, tj.:

a) art. 235 ² § 1 pkt. 2 w zw. z art. 278 k.p.c. w zw. z art. 227 k.p.c. poprzez bezpodstawne pominięcie przez Sąd I instancji wniosku pozwanego o przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego,

b) art. 235 ² § 1 pkt. 2 w zw. z art. 227 k.p.c. poprzez bezpodstawne pominięcie wniosku pozwanego o przeprowadzenie dowodu ze świadka J. C. i świadka M. D.,

c) art. 233 § 1 k.p.c. przez zaniechanie wszechstronnego rozważenia materiału dowodowego oraz dokonanie sprzecznej z zasadami logiki i doświadczenia życiowego, dowolnej a nie swobodnej oceny dowodów, pozbawionej wszechstronnego i obiektywnego rozważenia całości materiału dowodowego i wyciągnięcie na tej wadliwej podstawie bezpodstawnych i niezgodnych z rzeczywistym stanem faktycznym wniosków leżących u podstaw wyroku, w szczególności poprzez:

(i) błędne ustalenie, że kwestionowane przez powodów postanowienia umowne nie zostały indywidualnie z nimi uzgodnione,

(ii) błędne ustalenie, że pozwany nie przedstawił kredytobiorcy w sposób prawidłowy i właściwy informacji w przedmiocie faktycznego ryzyka wiążącego się z kredytem powiązanym z walutą obcą,

(iv) nieuprawnione przyjęcie, że kwestionowane przez powoda postanowienia umowy kredytu są sprzeczne dobrymi obyczajami oraz rażąco naruszają jego interesy, z uwagi na rzekome uprawnienie pozwanego do arbitralnego, niczym nie ograniczonego, i nie opartego na żadnym obiektywnym elemencie, kształtowania zobowiązania strony powodowej,

(v) bezpodstawne uznanie zeznań powoda w całości za wiarygodne.

2. Naruszenie prawa materialnego, tj.:

a) art. 189 k.p.c. poprzez uznanie, że powodowie posiadali interes prawny w wytoczeniu powództwa o ustalenie nieistnienia stosunku prawnego w postaci umowy kredytu, gdy równocześnie wytoczyli powództwo o świadczenie,

b) art. 353 ¹ k.c. w zw. art. 58 § 1 k.c. poprzez ich błędną wykładnię skutkującą uznaniem, że umowa kredytu jest nieważna z uwagi na brak określenia kwot rat, w których miał być spłacany kredyt ani obiektywnego i weryfikowalnego sposobu ich ustalenia, co prowadzić miało do wprowadzenia do stosunku zobowiązaniowego element nadrzędności jednej ze stron i podporządkowania drugiej,

c) art. 385 ¹ § 1 - 3 k.c., poprzez uznanie, że postanowienia Umowy Kredytu naruszają rażąco interes powoda, a także dobre obyczaje,

d) art. 385 § 1 - 3 k.c., art. 385 k.c. w zw. z art. 1 ust. 2 i 6 ust. 1 Dyrektywy 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 roku w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich1 poprzez uznanie, że postanowienia indeksacyjne zawarte w Umowie Kredytu stanowią postanowienia abuzywne,

e) art. 4 w zw. z art. 1 ust. 1 lit. a) i lit. b) ustawy z dnia 29 lipca 2011 r. o zmianie ustawy — Prawo bankowe oraz niektórych innych ustaw2 w zw. z art. 316 § 1 k.p.c. i art. 1 ust. 2 Dyrektywy 93/13 poprzez ich błędną wykładnię polegającą na nieuwzględnieniu przez Sąd I instancji obowiązującego na dzień wyrokowania stanu prawnego, w którym uznanie za niedozwolone postanowienia umownego zawierającego odesłanie do tabeli kursów banku jest wyłączone z uwagi na przyznanie przez ustawodawcę kredytobiorcom innych środków ochrony prawnej, w szczególności umożliwienie im spłaty kredytu bezpośrednio w walucie obcej;

f) art. 385 ¹ § 2 k.c. w zw. z art. 65 § 1 i 2 k.c. oraz art. 358 § 2 i § 3 k.c. poprzez uznanie, że nie istnieje przepis dyspozytywny, który mógłby zostać zastosowany do rozliczeń z tytułu Umowy Kredytu (przy założeniu niekorzystnej dla pozwanego interpretacji, zgodnie z którą odesłanie do Tabeli Kursów zostanie uznane za bezskuteczne), a co za tym idzie, błędnym uznaniem, że nie jest możliwe utrzymanie pomiędzy stronami umowy o zamierzonym charakterze, w sytuacji gdy możliwe jest wykorzystanie w tym zakresie kursu średniego NBP poprzez zastosowanie art. 358 § 2 i § 3 k.c. w jego aktualnym brzmieniu;

g) art. 405 k.c. w zw. z art. 410 § 2 k.c., art. 411 pkt. 1 i 4 k.c. poprzez zakwalifikowanie świadczeń spełnionych przez powoda jako nienależnych.

Pozwany wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez oddalenie powództwa w zaskarżonej części oraz zasądzenie solidarnie od powodów na rzecz pozwanego zwrotu kosztów procesu, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania oraz o zasądzenie od powoda solidarnie na rzecz pozwanego zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Obie apelacje zasługiwały jedynie na częściowe uwzględnienie.

Powodowie w swej apelacji zakwestionowali stanowisko Sądu Okręgowego co do daty wymagalności ich roszczenia. Sąd Apelacyjny co do zasady podziela stanowisko Sądu Okręgowego, że wymagalność roszczenia powodów o zwrot nienależnego świadczenia winna być powiązana z całkowitą i trwałą bezskutecznością (nieważnością) umowy. Ocena wymagalności roszczeń o zwrot nienależnych świadczeń w wyniku nieważności umowy kredytu wymaga uwzględnienia wykładni art. 410 § 2 k.c. przedstawionej w uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego z 7 maja 2021 r. (III CZP 6/21), zgodnie z którą umowa kredytu indeksowanego kursem waluty obcej dotknięta jest początkowo sankcją bezskuteczności zawieszonej. Sytuacja ulega zmianie dopiero w razie potwierdzenia klauzuli abuzywnej przez konsumenta, kiedy to klauzula oraz umowa stają się skuteczne z mocą wsteczną, albo odmowy jej potwierdzenia (upływu rozsądnego czasu do potwierdzenia), kiedy to dochodzi do utrzymania umowy z regulacją zastępczą (jeżeli są spełnione stosowne przesłanki) albo do całkowitej i trwałej bezskuteczności (nieważności) umowy. Owa trwała bezskuteczność (nieważność) jest równoznaczna ze stanem, w którym „czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia” w rozumieniu art. 410 § 2 in fine k.c. (condictio sine causa) oraz „nieważnością czynności prawnej” w rozumieniu art. 411 pkt 1 k.c. Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, że wystąpienie przez konsumenta z żądaniem restytucyjnym opartym na twierdzeniu o całkowitej i trwałej bezskuteczności (nieważności) umowy kredytu nie może być uznane za równoznaczne z zakończeniem stanu bezskuteczności zawieszonej umowy, jeżeli nie towarzyszy mu wyraźne oświadczenie konsumenta, potwierdzające otrzymanie wyczerpującej informacji. W toku postępowania sądowego brak takiego oświadczenia może być substytuowany przez uczynienie zadość obowiązkowi informacyjnemu przez sąd, a podtrzymanie żądania restytucyjnego przez konsumenta - po uzyskaniu stosownej informacji - będzie równoznaczne z odmową potwierdzenia klauzuli i (ewentualnie) ze sprzeciwem co do udzielenia mu ochrony przed konsekwencjami całkowitej i trwałej bezskuteczności (nieważności) umowy.

Przenosząc te uwagi na grunt niniejszej sprawy należy stwierdzić, że wystąpienie przez powodów z żądaniem głównym opartym na założeniu, że umowa kredytu jest nieważna obok żądania ewentualnego, wywodzonego ze związania umową po usunięciu z niej abuzywnych klauzul indeksacyjnych, świadczy o braku dostatecznego rozeznania powodów co do skutków abuzywności postanowień o indeksacji kredytu do waluty obcej, jak również o braku uprzedniego pouczenia ich co do tej kwestii. Dlatego wytoczenie powództwa nie może być uznane za równoznaczne z zakończeniem stanu bezskuteczności zawieszonej umowy. Dopiero na rozprawie 26 listopada 2021 r. powodowie zostali pouczeni przez Sąd Okręgowy o skutkach nieważności umowy i możliwych roszczeniach pozwanego. Powodowie nie wyrazili wówczas zgody na dalsze obowiązywanie umowy, akceptując skutki stwierdzenia nieważności, co oznacza, że w sposób uświadomiony podjęli decyzję, iż chcą skorzystać z ochrony konsumenckiej (art. 385 ¹ k.c. i nast.). Dlatego zakończenie stanu bezskuteczności zawieszonej umowy nastąpiło najpóźniej w dniu 26 listopada 2021 r., a samo wytoczenie powództwa, a nawet jego modyfikacja, nie mogą być uznane za równoznaczne z zakończeniem stanu bezskuteczności zawieszonej umowy. W tym stanie rzeczy, zdaniem Sądu Apelacyjnego, z dniem 26 listopada 2021 r. można mówić o wymagalności roszczenia powodów. Z tych powodów Sąd Apelacyjny na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. zmienił zaskarżony wyrok w punkcie trzecim częściowo w ten sposób, że zasądził od Banku (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w W. łącznie na rzecz L. W. i D. W. odsetki ustawowe za opóźnienie od kwoty 106 193,62 za okres od dnia 27 listopada 2021 r. od dnia 6 grudnia 2021 r. W pozostałym zakresie apelacja powodów, jako bezzasadna, została oddalona w oparciu o art. 385 k.p.c.

Zmianę zaskarżonego wyroku uzasadnia, w ocenie Sądu Apelacyjnego, podniesiony przez pozwanego zarzut zatrzymania. Pozostałe zarzuty apelacji pozwanego nie dawały podstaw do zmiany zaskarżonego wyroku.

Pozwany w swej apelacji zakwestionował zakres przeprowadzonego w sprawie postępowania dowodowego, wskazując m.in. na oddalenie jego wniosku o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego sądowego. Zdaniem Sądu Apelacyjnego zarzut ten nie jest zasadny. Dla oceny zakwestionowanych przez powodów postanowień umowy kredytowej, nie ma znaczenia to, według jakich konkretnie zasad i metodologii pozwany ustalał kursy kupna i sprzedaży walut obcych podawanych w Tabelach kursów walut stosowanych przez Bank, jakie czynniki wpływały na wysokość kursu walut, czy pozwany bank ustalał w swych tabelach kursy o charakterze rynkowym, po jakich kursach zgodnie ze zwyczajami i praktyką panującą na rynku dokonywane są rozliczenia transakcji kredytowych. Istotnym jest bowiem to, że w umowie nie zostały określone czynniki, w oparciu o które pozwany bank ustalał kursy walut ujmowanych w tabelach banku. Twierdzenie o dowolności pozwanego banku w ustalaniu kursów walut obcych należy odnosić do postanowień umowy, a nie ogólnej działalności banku w sektorze bankowym. Dla oceny zarzutu abuzywności kwestionowanych przez powodów postanowień umowy odsyłających do kursów CHF z tabel pozwanego banku istotnym jest to, że mechanizm ustalania kursów walut obcych ujmowanych w tabelach pozwanego banku nie został zdefiniowany w spornych umowach. Bank nie określił, w jaki sposób będzie ustalał kursy walut, tak, by wynik tych ustaleń był przewidywalny dla drugiej strony umowy. Tymczasem, określane w tabelach kursy walut mają przełożenie na wysokość kwoty kredytu podlegającej spłacie, oraz wysokość poszczególnych rat kredytowych, co sprawia, że to do pozwanego należała ostatecznie decyzja o wysokości dokonywanych wypłat kredytu i wysokości poszczególnych rat, które obowiązani byli spłacać powodowie. Dlatego ustalenie Sądu Okręgowego co do dowolności pozwanego banku w ustalaniu kursów CHF, a tym samym i wysokości zobowiązań powodów, uznać należy za prawidłowe, a przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego nie mogłoby podważyć tego ustalenia. Nie mają dla tej oceny znaczenia takie okoliczności wskazywane przez pozwanego, jak ustalanie przez NBP kursów walut w sposób zasadniczo tożsamy z tym, jaki od kilkunastu lat stosuje pozwany bank, okoliczność, że kursy z Tabeli Kursów ustalane były w oparciu o obiektywne, niezależne od banku dane, czy też okoliczność, iż spread walutowy stosowany przez bank nie odbiegał zasadniczo od spreadu pobieranego przez inne banki. Nie ma również znaczenia wskazywany przez pozwanego fakt, iż powodowie dysponowali narzędziami, które pozwalały im na wyeliminowanie ryzyka walutowego lub co najmniej znaczne jego ograniczenie (np. przewalutowanie kredytu, możliwość spłaty kredytu bezpośrednio w CHF).

Nie są również zasadne te zarzuty apelacji, które kwestionują odmowę przeprowadzenia dowodu z zeznań świadków J. C. i M. D.. Z uzasadnienia tego zarzutu wynika, że świadkowie mieli zeznawać na okoliczności dotyczące kwestii procedur informacyjnych i zasad przy zawieraniu umów kredytowych w walucie CHF obowiązujących w placówkach pozwanego, waluty kredytu, sposobu ustalania kursów w Tabeli Kursów i ich obiektywnego, rynkowego charakteru, oznaczenia świadczeń, do spełnienia których zobowiązane są strony umowy kredytu, zasad związanych z dostosowywaniem stopy referencyjnej do waluty zobowiązania. Pozwany nie twierdzi, że świadkowie ci uczestniczyli w zawieraniu umowy kredytu z powodami, że udzielali im informacji na temat umowy, którą powodowie zamierzali zawrzeć z bankiem. Tymczasem sam fakt obowiązywania w pozwanym banku określonych procedur nie może prowadzić do ustalenia, w drodze domniemania faktycznego, że te procedury zostały wobec powodów zachowane. Co więcej, sam pozwany nie wskazuje jakie konkretnie inne informacje ponad te, które wynikają z dokumentów przedstawionych w niniejszej sprawie, miały być powodom przekazane. Również pozostałe okoliczności wskazywane przez pozwanego, zmierzające do wykazania, jak faktycznie pozwany ustalał kursy w Tabeli Kursów i ich obiektywnego, rynkowego charakteru, jak zostało już wyżej wskazane, wobec braku w samej umowie tego typu informacji, należy uznać za nieistotne dla oceny roszczeń powodów. Zatem przeprowadzenie dowodu z zeznań ww. świadków uznać należy za zbędne.

Nie zasługiwał na uwzględnienie zgłoszony na etapie postępowania apelacyjnego wniosek pozwanego o przeprowadzenie dowodu z dokumentów obejmujących stanowiska (...) i NBP. Dokumenty te mogą być traktowane jedynie jako pisma przedstawione dla wsparcia argumentacji pozwanego w niniejszej sprawie.

Pozwany zarzucił bezpodstawne uznanie zeznań powodów w całości za wiarygodne. Zarzut ten nie jest zasadny, bowiem wskazywane przez pozwanego argumenty, jak subiektywny charakter zeznań powodów, jako strony prowadzonego postępowania i w sposób oczywisty obliczone na uzyskanie korzystnego dla siebie rozstrzygnięcia, nie świadczą same przez się o tym, że Sąd Okręgowy wykroczył poza granice swobodnej oceny dowodów wynikające z art. 233 § 1 k.p.c.

Pozostałe zarzuty apelacji pozwanego, wskazujące na naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. należy uznać jako zmierzające w istocie nie tyle do zakwestionowania oceny poszczególnych dowodów przeprowadzonych w sprawie co do zakwestionowania poczynionych przez Sąd Okręgowy ustaleń faktycznych.

Pozwany zakwestionował ustalenie, że postanowienia umowne nie zostały indywidualnie uzgodnione z powodami jako konsumentami. W uzasadnieniu tego zarzutu pozwany wskazał, że sam powód we wniosku o kredyt hipoteczny określił podstawowe warunki kredytu (przedmiot i okres kredytowania, zabezpieczenie itp.), w tym jego walutę jako CHF, pomimo możliwości zaciągnięcia kredytu złotowego (a zatem to powód wykluczył udzielenie kredytu w PLN - doszło do indywidualnego uzgodnienia waluty kredytu jako CHF), co jednoznacznie wynika z treści dokumentacji przedstawionej w sprawie. Pozwany wskazał też, że w okresie tożsamym do tego, w którym powodowie zawarli z pozwanym umowę o kredyt dostępnym dla wszystkich kredytobiorców wariantem była spłata kredytu indeksowanego bezpośrednio w walucie indeksacji, z której to możliwości powód nie skorzystał, co również stanowiło element umowy mogący podlegać negocjacji już na etapie złożenia wniosku kredytowego.

Zdaniem Sądu Apelacyjnego zarzut ten nie jest zasadny. Ciężar dowodu poczynienia z konsumentem indywidualnych uzgodnień co do treści zawieranej umowy spoczywał na pozwanym banku. Pozwany nie wykazał, by treść zakwestionowanych przez powodów postanowień, była wynikiem indywidualnych uzgodnień. Sama hipotetyczna możliwość negocjacji warunków umowy nie jest wystarczającym do uznania, że umowa była przedmiotem indywidualnych uzgodnień. Zgodnie z art. 385 ¹ § 1 k.c., postanowieniem indywidualnie uzgodnionym nie jest postanowienie, którego treść konsument mógł negocjować - jest nim takie postanowienie, które w rzeczywistości powstało na skutek indywidualnych uzgodnień. O indywidualnie uzgodnionym postanowieniu można mówić wówczas, gdy dana klauzula umowna powstała poprzez wspólne uzgodnienie jej treści przez konsumenta, jak i przedsiębiorcę. Za nieuzgodnione indywidualnie uważa się te postanowienia umowy, na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu, zwłaszcza, jeżeli zostały przedstawione konsumentowi w formie uprzednio sformułowanej umowy standardowej. Również sam fakt, że strony poczyniły uzgodnienia co do rodzaju kredytu, który strony postanowiły zawrzeć, jako kredytu powiązanego z kursem waluty obcej, a także poczyniły uzgodnienia co do kwoty kredytu, jego oprocentowania oraz zabezpieczeń, nie oznacza, że ujęty w umowie mechanizm indeksacji był przedmiotem indywidualnych uzgodnień. Również wskazywany fakt, że dostępnym dla wszystkich kredytobiorców wariantem była spłata kredytu indeksowanego bezpośrednio w walucie indeksacji, nie oznacza, że ostateczny kształt umowy, który takiej możliwości nie przewidywał był wynikiem uwzględnienia oczekiwań powodów jako konsumentów.

Pozwany zakwestionował również ustalenie, że bank nie dopełnił wobec powodów obowiązku informacyjnego. W uzasadnieniu tego zarzutu pozwany wskazał, że powodom została przedstawiona „Informacja dla Wnioskodawców ubiegających się o produkty hipoteczne indeksowane kursem waluty obcej, oparte na zmiennej stopie procentowej”, w której Bank zawarł przykładowe symulacje spłat kredytu w różnych wariantach, przy czym żaden przepis prawa ani nawet rekomendacja organu nadzoru bankowego nie obligowała Banku do przedstawiania informacji o ryzyku związanym z indeksacją kredytu do CHF w szerszym zakresie, niż zostało to zaprezentowane w Informacji o Ryzyku.

Zarzut ten uznać należy za niezasadny. Z pewnością nie pozwala na zakwestionowanie prawidłowości ustaleń Sądu Okręgowego w tym zakresie odwołanie się do blankietowego oświadczenia podpisanego przez powodów o zapoznaniu ich z ryzykiem walutowym. Wykładni art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13/EWG należy bowiem dokonywać w ten sposób, iż wymóg przejrzystości warunków umowy kredytu indeksowanego lub denominowanego w walucie obcej, które narażają kredytobiorcę na ryzyko kursowe, jest spełniony wyłącznie w sytuacji, gdy przedsiębiorca dostarczył temu kredytobiorcy dokładnych i wystarczających informacji odnośnie ryzyka kursowego, pozwalających właściwie poinformowanemu i rozsądnemu przeciętnemu konsumentowi na dokonanie oceny ryzyka potencjalnie znaczących skutków gospodarczych takich warunków umownych dla jego zobowiązań finansowych w trakcie całego okresu obowiązywania tej umowy. Okoliczność, że konsument oświadczył, iż jest w pełni świadomy potencjalnego ryzyka wynikającego z zawarcia danej umowy, nie ma sama w sobie znaczenia dla oceny, czy przedsiębiorca spełnił wymóg przejrzystości (por. postanowienie TSUE z dnia 6 grudnia 2021r., (...) Bank (...), C-670/20). Trzeba podkreślić, że nie można utożsamiać świadomości samego faktu istnienia ryzyka walutowego, ze świadomością potencjalnej skali i istoty tego ryzyka. O ile można uznać, że powodowie byli faktycznie informowani o tym, że zawarcie umowy kredytu indeksowanego wiąże się z ryzykiem walutowym, o tyle nie można zgodzić się z pozwanym, że powodowie w sposób prawidłowy zostali poinformowani o potencjalnej skali tego ryzyka.

Jeśli chodzi o wskazywany przez pozwanego dokument obejmujący sytuacje modelowe zatytułowany „Informacja dla wnioskodawców ubiegających się o produkty hipoteczne indeksowane kursem waluty obcej, oparte na zmiennej stopie procentowej”, to zdaniem Sądu Apelacyjnego treść tego dokumentu nie podważa trafności stanowiska Sądu Okręgowego. Trzeba zauważyć, że sytuacje modelowe przedstawione powodom jako konsumentom oparte są na założeniu, że kurs waluty indeksacji wzrośnie o 10,88%. Tego typu informacje można uznać za wprowadzające w istocie konsumentów w błąd, bowiem nie wskazują skali potencjalnego ryzyka walutowego. Co prawda należy zgodzić się z pozwanym, że do tych symulacji przedstawiono wykresy kursów franka szwajcarskiego z okresu 7 ostatnich lat przed zawarciem umowy, o czym świadczy wskazanie w treści dokumentu, że jego załącznikiem jest wykres kursów (...), ale samo przedstawienie wykresów, bez czytelnych informacji i ostrzeżeń, że istnieje realne ryzyko, iż nastąpią istotne i to niekorzystne dla konsumenta wahania kursu waluty indeksacji, nie może być uznane za wystarczające, jeśli jednocześnie konsument otrzymał od banku symulację modelową zakładającą wzrost kursu CHF o nieco ponad 10%.

Tymczasem, jak trafnie wskazał to już Sąd Okręgowy w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, interpretując art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej w swych orzeczeniach wskazał, że warunek dotyczący ryzyka kursowego musi zostać zrozumiany przez konsumenta zarówno w aspekcie formalnym i gramatycznym, jak i w odniesieniu do jego konkretnego zakresu, tak aby właściwie poinformowany oraz dostatecznie uważny i rozsądny przeciętny konsument mógł nie tylko dowiedzieć się o możliwości spadku wartości waluty krajowej względem waluty obcej, w której kredyt był denominowany, ale również oszacować – potencjalnie istotne – konsekwencje ekonomiczne takiego warunku dla swoich zobowiązań finansowych. Kredytobiorca musi zostać jasno poinformowany, że podpisując umowę kredytu denominowanego w walucie obcej, ponosi pewne ryzyko kursowe, które z ekonomicznego punktu widzenia może okazać się dla niego trudne do udźwignięcia w przypadku spadku wartości waluty, w której otrzymuje wynagrodzenie w stosunku do waluty obcej, w której kredyt został udzielony. Ponadto przedsiębiorca, w niniejszym przypadku instytucja bankowa, musi przedstawić ewentualne wahania kursów wymiany i ryzyko wiążące się z zaciągnięciem kredytu w walucie obcej (zob. podobnie wyrok z dnia 20 września 2017 r., C 186/16, pkt 50). Kontynuacją tej linii orzeczniczej jest wyrok TSUE z dnia 10 czerwca 2021 r. (C-776/19, pkt 65), w którym wyrażono pogląd, według którego w ramach umowy kredytu denominowanego w walucie obcej, narażającej konsumenta na ryzyko kursowe, nie spełnia wymogu przejrzystości przekazywanie temu konsumentowi informacji, nawet licznych, jeżeli opierają się one na założeniu, że równość między walutą rozliczeniową a walutą spłaty pozostanie stabilna przez cały okres obowiązywania tej umowy. Jest tak w szczególności wówczas, gdy konsument nie został powiadomiony przez przedsiębiorcę o kontekście gospodarczym mogącym wpłynąć na zmiany kursów wymiany walut, tak że konsument nie miał możliwości konkretnego zrozumienia potencjalnie poważnych konsekwencji dla jego sytuacji finansowej, które mogą wyniknąć z zaciągnięcia kredytu denominowanego w walucie obcej (por. pkt 74 wyroku TSUE z dnia 10 czerwca 2021 r., C-776/19).

Mając na uwadze tak ukształtowane standardy w zakresie obowiązków informacyjnych banku wobec konsumenta, w ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy prawidłowo ustalił, że bank nie wywiązał się z obowiązku pouczenia powodów o nieograniczonym ryzyku kursowym w sposób wymagany przy umowie kredytu indeksowanego do waluty obcej.

Nie zmienia tej oceny wskazywany przez pozwanego fakt, że powodowie musieli zapoznać się z treścią podpisywanej przez siebie umowy kredytowej, a w konsekwencji musieli być świadomymi stosowania do przeliczania wysokości ich zobowiązania stosowanej przez Bank Tabeli kursów walut obcych. Istotnym jest bowiem to, że powodom nie wskazano żadnych obiektywnych i weryfikowanych czynników, w oparciu o które kursy walut w tych tabelach były ustalane. Nie ma zatem znaczenia, że tabela kursów stosowanych przez Bank była i jest dokumentem powszechnie dostępnym.

Ustalenia faktyczne poczynione przez Sąd Okręgowy Sąd Apelacyjny uznaje za prawidłowe i przyjmuje je za własne.

W ocenie Sądu Apelacyjnego nie dają podstaw do zmiany zaskarżonego wyroku również zarzuty naruszenia prawa materialnego, pomimo tego, że części z tych zarzutów nie sposób omówić racji.

Po pierwsze, trafnie wskazuje pozwany, że nie ma podstaw do uznania, że sporna umowa jest bezwzględnie nieważna.

W ocenie Sądu Apelacyjnego kluczem do rozstrzygnięcia wieloaspektowych problemów prawnych dotyczących kredytów powiązanych z walutą obcą są przepisy dotyczące niedozwolonych postanowień umownych, służące transpozycji do prawa polskiego dyrektywy 93/13, tj. przepisy art. 385 ¹ -385 ³ k.c. Przeprowadzenie kontroli abuzywności postanowień spornej umowy jest dopuszczalne, albowiem wbrew stanowisku pozwanego banku, powodowie zawierając sporną umowę mieli status konsumentów.

W ocenie Sądu Apelacyjnego unormowania zawarte w art. 385 ^{( 1)} -385 ^{( 5)} k.c. mają charakter szczególny w stosunku do tych przepisów, które mają ogólne zastosowanie do kształtowania przez kontrahentów treści umowy (art. 58, 353 ^{( 1)} czy 388 k.c.). W sytuacji kolizji art. 58 k.c. i 385 ^{( 1)} k.c. należy dać pierwszeństwo drugiemu z tych przepisów traktując go jako lex specialis w zakresie ochrony konsumenckiej, względem ogólnych regulacji kodeksowych. Za trafnością przedstawionej tezy przemawia przede wszystkim fakt, że wynikająca z art. 385 ^{( 1)} § 1 k.c. sankcja bezskuteczności klauzuli ma działanie ochronne dla konsumenta i jest dla niego obiektywnie korzystniejsza aniżeli sankcja nieważności wynikająca z art. 58 k.c. W konsekwencji gdy chodzi o sposób oznaczalności świadczeń kredytobiorcy, negatywna weryfikacja arbitralności i jednostronności działań banku powinna odbywać się w płaszczyźnie art. 385 ^{( 1)} k.c. Zarówno brak równowagi kontraktowej stron, wyrażający się w możliwości dowolnego decydowania przez bank o zmianie oprocentowania, jak i odesłanie do tabel kursowych (kursu obowiązującego w banku), określających arbitralnie kursy walut na potrzeby umowy kredytu z udziałem konsumentów, oceniać należy z perspektywy art. 385 ^{( 1)} k.c., mającego charakter normy lex specialis, w tym przede wszystkim w stosunku do art. 353 ^{( 1)} k.c. (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 22 stycznia 2016 roku, I CSK 1049/14, z dnia 27 lutego 2019 roku, II CSK 19/18, z dnia 4 kwietnia 2019 roku, III CSK 159/17, z dnia 29 października 2019 roku, IV CSK 309/18, z dnia 27 listopada 2019 roku, II CSK 483/18 i z dnia 30 września 2020 roku, I CSK 556/18, a także w uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 kwietnia 2022 roku, III CZP 40/22, wyroki Sądów Apelacyjnych: w Białymstoku z dnia 22 grudnia 2020 roku, I ACa 745/19 i z dnia 16 lipca 2021 roku, I ACa 499/20, w Katowicach z dnia 4 listopada 2020 roku, I ACa 396/16 oraz w Warszawie: z 4 grudnia 2019 roku, I ACa 66/19 i z dnia 22 października 2020 roku, I ACa 702/19). Zawarta w art. 385 ^{( 1)} k.c. sankcja zastrzeżona została na korzyść konsumenta. Pozwala więc ona utrzymać umowę, zabezpieczając w szerokim zakresie interesy konsumenta. Zastosowana sankcja musi zaś odpowiadać konstytucyjnej zasadzie proporcjonalności, która – w razie wątpliwości – każe dawać pierwszeństwo sankcji mniej uciążliwej, w mniejszym stopniu ingerującej w relację (wolność) stron umowy. Należy więc przyznać prymat takiej sankcji, która odpowiada założeniom dyrektywy 93/13. Odmienne zapatrywanie – wykluczające ten mechanizm z kontroli konsumenckiej – niweczyłoby do pewnego stopnia założenia, jakie leżą u podstaw dyrektywy 93/13.

Nie są zasadne te zarzuty apelacji, które kwestionują dokonaną przez Sąd Okręgowy ocenę abuzywności postanowień umowy.

W niniejszej sprawie za abuzywne należy uznać te wszystkie postanowienia, które przesądzają o ryzyku walutowym, a więc postanowienia regulujące mechanizm waloryzacji kredytu, jak i poszczególnych rat kredytu, z uwagi na niedopełnienie przez pozwany bank wobec powodów obowiązku informacyjnego. W przypadku kredytu denominowanego czy indeksowanego w walucie obcej istotne są wszelkie informacje dostarczone przez przedsiębiorcę, które mają na celu udzielenie wyjaśnień konsumentowi co do funkcjonowania mechanizmu wymiany i związanego z nim ryzyka. Szczególne znaczenie mają wyjaśnienia dotyczące ryzyka dla kredytobiorcy związane z silną deprecjacją środka płatniczego państwa członkowskiego, w którym kredytobiorca ma miejsce zamieszkania oraz wzrost zagranicznej stopy procentowej. Kredytobiorca musi zostać jasno poinformowany, że podpisując umowę kredytu denominowaną w walucie obcej ponosi pewne ryzyko kursowe, które z ekonomicznego punktu widzenia może się dla niego okazać trudne do udźwignięcia w wypadku dewaluacji waluty, w której otrzymuje wynagrodzenie (por. wyrok TSUE z dnia 10 czerwca 2021 r. w sprawie C-609/19 i w sprawach połączonych od C-776/19 do 782/19 (...) SA). Orzecznictwo TSUE zakreśla standardy informacyjne instytucji bankowych w świetle dyrektywy 93/13. W sprawach dotyczących kredytów denominowanych lub indeksowanych do walut obcych TSUE nie zawęża swojej oceny do klauzul przeliczeniowych, czy klauzuli spreadu walutowego, lecz odnosi się do klauzuli ryzyka walutowego (tak np. w wyroku z 14 marca 2019 r. C-118/17, pkt 35). W przypadku kredytu denominowanego czy indeksowanego, jak zostało to już wyżej wyjaśnione, w walucie obcej istotne są wszelkie informacje dostarczone przez przedsiębiorcę, które mają na celu udzielenie wyjaśnień konsumentowi co do funkcjonowania mechanizmu wymiany i związanego z nim ryzyka. Obciążenie konsumenta nieproporcjonalnym do kwoty kredytu długoterminowym ryzykiem zmiany kursu prowadzi do sytuacji, w której zwiększenie kapitału pozostałego do spłaty w walucie krajowej nie jest zrównoważone różnicą między stopą oprocentowania waluty obcej a stopą waluty krajowej, przy czym istnienie takiej różnicy stanowi dla kredytobiorcy zasadniczą korzyść kredytu denominowanego w walucie obcej. Z tych przyczyn TSUE przyjął, że warunki umowy kredytu, przewidujące, iż waluta obca jest walutą rozliczeniową, a euro jest walutą spłaty, i powodujące skutek w postaci ponoszenia nieograniczonego ryzyka kursowego przez kredytobiorcę, mogą doprowadzić do powstania znaczącej nierównowagi wynikających z tej umowy kredytu, praw i obowiązków stron ze szkodą dla konsumenta, jeśli przedsiębiorca nie mógł racjonalnie oczekiwać, przestrzegając wymogu przejrzystości w stosunku do konsumenta, iż ten zaakceptowałby, w następstwie indywidualnych negocjacji, nieproporcjonalne ryzyko kursowe, które wynika z takich warunków (pkt 103 wyroku TSUE z 10 czerwca 2021 r., C-776/19).

Przytoczone stanowisko Sąd Apelacyjny podziela, uznając że w ustalonym stanie faktycznym umowne klauzule waloryzacyjne, obciążające konsumentów nieograniczonym ryzykiem zmiany kursu waluty, w oparciu o które ustalana była wysokość zobowiązania kredytowego powodów, jak i wysokość rat kredytu, które obowiązani byli spłacać, są sprzeczne z dobrymi obyczajami i w sposób rażący naruszają interes powodów jako konsumentów (art. 385 ¹ § 1 k.c.).

Za abuzywne uznać należy również te postanowienia umowy, które odsyłają do kursów CHF z tabel pozwanego banku, w sytuacji, gdy umowa nie wskazuje obiektywnych i weryfikowalnych kryteriów oznaczenia tych kursów, są wadliwe. Potwierdza to uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 kwietnia 2022 r. III CZP 40/22, w której zostało wyjaśnione, że sprzeczne z naturą stosunku prawnego kredytu indeksowanego do waluty obcej są postanowienia, w których kredytodawca jest upoważniony do jednostronnego oznaczenia kursu waluty właściwej do wyliczenia wysokości zobowiązania kredytobiorcy oraz ustalenia wysokości rat kredytu, jeżeli z treści stosunku prawnego nie wynikają obiektywne i weryfikowalne kryteria oznaczenia tego kursu. Postanowienia umowy kredytu, które uprawniają bank do jednostronnego ustalenia kursów walut, są nietransparentne i pozostawiają pole do arbitralnego działania banku. W ten sposób obarczają kredytobiorcę nieprzewidywalnym ryzykiem oraz naruszają równorzędność stron (zob. wyroki Sądu Najwyższego z: 22 stycznia 2016 r., sygn. akt I CSK 1049/14; 1 marca 2017 r., sygn. akt IV CSK 285/16; 19 września 2018 r., sygn. akt I CNP 39/17; 24 października 2018 r., sygn. akt II CSK 632/17; 13 grudnia 2018 r„ sygn. akt V CSK 559/17; 27 lutego 2019 r„ sygn. akt II CSK 19/18; 4 kwietnia 2019 r., sygn. akt III CSK 159/17; 9 maja 2019 r., sygn. akt I CSK 242/18; 29 października 2019 r., sygn. akt IV CSK 309/18; 11 grudnia 2019 r., sygn. akt V CSK 382/18; 30 września 2020 r., sygn. akt I CSK 556/18; 2 czerwca 2021 r., sygn. akt I CSKP 55/21, z 28 września 2021 r. Sygn. akt I CSKP 74/21). Odnośnie do klauzul indeksacyjnych, w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości również wskazywano na nieuczciwy ich charakter (por. np. wyroki z dnia 14 marca 2019 r. C -118/17, z dnia 20 września 2018 r. C 51/17, z dnia 20 września 2017 r., C - 186/16). Tę linię orzecznictwa potwierdził Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 28 kwietnia 2022 r. III CZP 40/22. Stanowisko wyrażone w tych orzeczeniach należy podzielić, bez potrzeby powtarzania całej argumentacji prawnej. Zatem nie jest zasadny zarzut apelacji pozwanego, kwestionujący ocenę, że postanowienia dotyczące wypłaty kredytu i jego spłaty przy zastosowaniu kursów ustalanych przez bank, naruszały w sposób rażący interesy powodów. Postanowienia spornej umowy, które odsyłają do kursów CHF z tabel pozwanego banku bez wskazania w treści umowy obiektywnych i weryfikowalnych kryteriów oznaczenia tych kursów uprawniają bank do jednostronnego ustalenia kursów walut, są nietransparentne i pozostawiają pole do arbitralnego działania banku. W ten sposób obarczają kredytobiorcę nieprzewidywalnym ryzykiem oraz naruszają równorzędność stron.

Nie można również zgodzić się z zarzutem naruszenia art. 385 ¹ § 2 k.c., którego pozwany upatruje w uznaniu przez Sąd Okręgowy, że bez postanowień, które zostały uznane za abuzywne, brak jest możliwości utrzymania w mocy spornej umowy. Określenie sposobu przeprowadzenia przeliczenia świadczeń stron odnosi się do głównego przedmiotu umowy kredytu. Bez uregulowania miarodajnego kursu waloryzacja nie może zostać przeprowadzona (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia 2019 r., V CSK 382/18). Również w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości przyjęto, że razie stwierdzenia abuzywności klauzuli ryzyka walutowego utrzymanie umowy nie wydaje się możliwe z prawnego punktu widzenia, co dotyczy także klauzul przeliczeniowych przewidujących spread walutowy (por. wyroki Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 14 marca 2019 r., C-118/17 i z dnia 5 czerwca 2019 r., C-38/17). W klauzuli przeliczeniowej nie da się wydzielić elementu, który normatywnie mógłby być odrębnie oceniany i stanowić podstawę do wyprowadzania wniosku o utrzymaniu waloryzacji. Brak jest również możliwości uzupełnienia umowy po eliminacji z jej treści postanowień abuzywnych.

W wyroku z dnia 3 października 2019 r., C-260/18, TSUE negatywnie ocenił możliwość zastąpienia niewiążących konsumenta postanowień umownych poprzez zastosowanie rozwiązań opartych na ogólnych normach art. 56 k.c., 65 k.c., art. 353 ^{( 1)} k.c. i 354 k.c. TSUE wskazał, że nie jest możliwe uzupełnienie luk w umowie, spowodowanych usunięciem z niej nieuczciwych warunków, wyłącznie na podstawie przepisów krajowych o charakterze ogólnym. TSUE wyjaśnił, że art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 nie stoi na przeszkodzie temu, aby po stwierdzeniu nieuczciwego charakteru niektórych warunków umowy kredytu indeksowanego do waluty obcej i oprocentowanego według stopy procentowej bezpośrednio powiązanej ze stopą międzybankową danej waluty, sąd przyjął, zgodnie z prawem krajowym, że ta umowa nie może nadal obowiązywać bez takich warunków z tego powodu, iż ich usunięcie spowodowałoby zmianę charakteru głównego przedmiotu umowy. Przede wszystkim chodziło tu o zaniknięcie ryzyka kursowego w sytuacji, gdy klauzule waloryzacyjne (w tej sprawie denominacyjne) określają główne świadczenia stron. W konsekwencji zastąpienie przez sąd klauzul abuzywnych, np. kursem średnim waluty obcej ogłaszanym przez NBP należy wykluczyć jako sprzeczne z celem dyrektywy 93/13.

W wyroku z 8 września 2022 r. (C-80/21, pkt 67) TSUE odrzucił możliwość zastąpienia nieuczciwego warunku w umowie przepisem dyspozytywnym, stwierdzając, że wyjątkowa możliwość zastąpienia nieuczciwego postanowienia umownego przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym jest ograniczona do przypadków, w których usunięcie nieuczciwego postanowienia umownego zobowiązywałoby sąd do unieważnienia umowy jako całości, narażając tym samym konsumenta na szczególnie szkodliwe skutki, tak że ten ostatni zostałby tym ukarany. Należy przypomnieć, że takie uzupełnienie umowy w świetle wcześniejszego orzecznictwa TSUE jest dopuszczalne tylko wówczas, jeżeli konsument wyraził zgodę na dalsze obowiązywanie umowy z nieuczciwymi warunkami, rezygnując tym samym z ochrony konsumenckiej (por. wyrok TSUE z 3 października 2019 r., C 260/18, pkt 48, pkt 53-55). W wyroku z 3 października 2019 r. (C- 260/18, pkt 58) TSUE przyjął, że art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 nie stoi na przeszkodzie temu, by w przypadku gdy unieważnienie umowy jako całości naraziłoby konsumenta na szczególnie szkodliwe skutki, sąd krajowy mógł zaradzić unieważnieniu nieuczciwych postanowień znajdujących się w tej umowie poprzez zastąpienie przepisu prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym lub mającego zastosowanie, jeżeli strony umowy wyrażą na to zgodę.

Aprobując przedstawioną wykładnię, należy stwierdzić, że z taką sytuacją nie mamy do czynienia w rozpoznawanej sprawie, ponieważ powodowie nie wyrazili zgody na dalsze obowiązywanie umowy.

W konsekwencji nietrafne są zarzuty skarżącego kwestionujące przyjęty przez Sąd Okręgowy skutek prawny abuzywności klauzul ryzyka walutowego polegający na upadku umowy, niezwiązaniu stron jej postanowieniami ab initio i niedopuszczalności uzupełnienia luk w umowie czy to w drodze wykładni oświadczeń woli stron (art. 65 § 2 k.c.) czy też poprzez zastosowanie przepisu dyspozytywnego (art. 358 § 2 k.c.).

Nie jest zasadny zarzut naruszenia art. 189 k.p.c. W ocenie Sądu Apelacyjnego powodom przysługuje interes prawny w rozumieniu art. 189 k.p.c. z uwagi na nieważność umowy (trwała bezskuteczność) i interesu tego nie niweczy możliwość wystąpienia z pozwem o świadczenie. W sprawie o zwrot nienależnego świadczenia sąd jedynie przesłankowo ocenia ważność umowy i nie ma to prejudycjalnego znaczenia w rozumieniu art. 365 § 1 k.p.c. tak jak w przypadku wyroku ustalającego nieistnienie stosunku prawnego albo nieważność czynności prawnej. Wynikająca z art. 365 § 1 k.p.c. moc wiążąca wyroku dotyczy związania sentencją, a nie uzasadnieniem wyroku sądu, czyli przesłankami faktycznymi i prawnymi przyjętymi za jego podstawę, gdyż zakresem prawomocności materialnej jest objęty tylko ostateczny wynik rozstrzygnięcia, a nie jego przesłanki (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 13 stycznia 2000 r., II CKN 655/98; z dnia 23 maja 2002 r., IV CKN 1073/00; z dnia 8 czerwca 2005 r., V CK 702/04; z dnia 3 października 2012 r., II CSK 312/12). Interes prawny powodów wyraża się w potrzebie wyeliminowania w przyszłości niepewności co do istnienia stosunku prawnego nawiązanego przez strony umową kredytu.

Zdaniem Sądu Apelacyjnego na uwzględnienie zasługiwał podniesiony przez pozwanego zarzut zatrzymania.

Sąd Apelacyjny w obecnym składzie podziela pogląd wyrażony w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 marca 2014 r. (IV CSK 440/13), że umowa kredytu jest umową wzajemną. Zobowiązanie kredytodawcy do udostępnienia środków pieniężnych jest odpowiednikiem zobowiązania kredytobiorcy do zapłacenia oprocentowania i prowizji. Z tych względów znajdują do niej zastosowanie przepisy Kodeksu cywilnego o skutkach wykonania i niewykonania zobowiązań z umów wzajemnych (art. 487 k.c. i nast.). Co istotne, w doktrynie wyrażany jest pogląd o możliwości stosowania art. 497 k.c. w związku z art. 496 k.c. w drodze analogii do umów, które nie mają charakteru umów wzajemnych (por. T. Wiśniewski w „Prawo zatrzymania w kodeksie cywilnym” str. 122-123, Warszawa 1999 str. 123).

Realizacja prawa zatrzymania polega na złożeniu wierzycielowi stosownego oświadczenia woli o skorzystaniu z tego prawa, które to oświadczenie ma charakter prawnokształtujący i powoduje zmianę dotychczasowej sytuacji prawnej stron. Pozwany złożył powodom takie oświadczenie ujęte w piśmie z dnia 4 marca 2022 r. doręczonym powodom w dniu 10 marca 2022 r. Pozwany powołał się na przysługujące mu prawo domagania się od powodów zwrotu przekazanego im kredytu w kwocie 110 000 zł. Ta ostatnia okoliczność była niesporna między stronami.

Zarzut zatrzymania może być podniesiony jako zarzut ewentualny. Należy w tym zakresie odwołać się do argumentów, które uzasadniają podniesienie zarzutu potrącenia, który niewątpliwie jest zarzutem dalej idącym, jako zarzutu ewentualnego. Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 9 listopada 2011 r., (sygn. akt 70/11) wskazał, że podniesienie zarzutu zatrzymania jako zarzutu ewentualnego, na wypadek uznania zasadności roszczeń powodów, jest dopuszczalne. Dopuszczalne jest i nie stanowi zakazanego potrącenia pod warunkiem dokonania przez pozwanego ewentualnego potrącenia swej wzajemnej wierzytelności, tj. potrącenia jej tylko na wypadek, gdyby objęta żądaniem pozwu wierzytelność, którą kwestionuje, została uznana przez sąd za uzasadnioną (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 22 listopada 1968 r. I CR 538/68; z dnia 1 grudnia 1961 r. 4 CR 212/61 z dnia 14 listopada 2008 r. V CSK 169/08).

Należy zaaprobować stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w wyroku z dnia 7 stycznia 2005 r. IV CK 204/04, że wymagalność zobowiązania nie zachodzi, gdy dłużnik dysponuje zarzutem hamującym roszczenie wierzyciela, a takim zarzutem jest niewątpliwie zarzut zatrzymania. Skuteczne skorzystanie przez stronę z prawa zatrzymania wzajemnego świadczenia pieniężnego wyłącza opóźnienie w spełnieniu tego świadczenia (tak też Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 31 stycznia 2002 r., IV CKN 651/00).

Z tych przyczyn Sąd Apelacyjny uwzględniając apelację pozwanego zmienił zaskarżony wyrok na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. w ten sposób, że oddalił powództwo o zapłatę odsetek ustawowych za opóźnienie od zasądzonej na rzecz powodów kwoty poczynając od dnia 10 marca 2022 r. do dnia zapłaty i zastrzegł, że zapłata na rzecz powodów kwoty 106 193,62 zł winna nastąpić po zaoferowaniu Bankowi (...) Spółce Akcyjnej z siedzibą w W. przez L. W. i D. W. kwoty 110 000 zł. Sąd Apelacyjny uwzględniając, że powodowie są małżonkami, których łączy ustrój wspólności majątkowej, zmienił zaskarżony wyrok w punkcie drugim częściowo w ten sposób, że w miejsce określenia „solidarnie” wskazał, że zapłata na rzecz powodów winna nastąpić „łącznie”. W pozostałym zakresie apelacja pozwanego, jako niezasadna, została oddalona w oparciu o art. 385 k.p.c.

O kosztach postępowania apelacyjnego orzeczono w oparciu o art. 100 zd. drugie k.p.c.

Beata Kozłowska