Portal Orzeczeń Sądu Apelacyjnego w Warszawie

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 4 listopada 2025 r.

Sąd Apelacyjny w Warszawie I Wydział Cywilny w składzie następującym:

Przewodniczący: Sędzia Dagmara Olczak-Dąbrowska

Protokolant: Klaudia Rak

po rozpoznaniu w dniu 4 listopada 2025 r. w Warszawie

na rozprawie

sprawy z powództwa S. B. i E. B.

przeciwko R. Bank (...) z siedzibą w W.

o ustalenie i zapłatę

na skutek apelacji pozwanego

od wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie

z dnia 18 stycznia 2023 r., sygn. akt XXVIII C 8826/22

1.  oddala apelację;

2.  zasądza od R. Bank (...) z siedzibą w W. na rzecz S. B. i E. B. kwotę 8100 zł (osiem tysięcy sto złotych) wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia uprawomocnienia się niniejszego orzeczenia do dnia zapłaty tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego.

Dagmara Olczak-Dąbrowska

Sygn. akt I ACa 1890/23

UZASADNIENIE

Sąd Okręgowy w Warszawie wyrokiem z 18 stycznia 2023 r. ustalił, że stosunek prawny między powodami E. B. i S. B. a pozwanym R. Bank (...) z siedzibą w W. wynikający z nieważnej umowy o kredyt hipoteczny nr (...) z dnia 8 sierpnia 2007 r. zawartej przez powodów E. B. (poprzednio R.) i S. B. z poprzednikiem prawnym pozwanego (...) z siedzibą w A. nie istnieje (pkt I); zasądził od pozwanego R. Bank (...) z siedzibą w W. na rzecz powodów E. B. i S. B. kwotę 256.021,20 zł wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od kwoty: a) 131.105,84 zł od dnia 7 lutego 2020 r. do dnia zapłaty; b) 124.915,36 zł od dnia 29 marca 2022 r. do dnia zapłaty (pkt II) oddalił powództwo w pozostałym zakresie (pkt III); zasądził od pozwanego R. Bank (...) z siedzibą w W. na rzecz powodów E. B. i S. B. kwotę 11.834,00 zł tytułem zwrotu kosztów procesu, w tym kwotę 10.834,00 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego wraz odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia uprawomocnienia się wyroku do dnia zapłaty.

Podstawę tego rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia faktyczne i ich ocena prawna.

Na podstawie wniosku E. R. ( obecnie B. ) i S. B. o kredyt hipoteczny (...) z dnia 16 lipca 2007 r. w oparciu o decyzję kredytową poprzednika prawnego pozwanego (...) z siedzibą w A. z dnia 18 lipca 2007 r. w dniu 8 sierpnia 2007 r. poprzednik prawny pozwanego zawarł z powodami umowę o kredyt hipoteczny nr (...) ( umowa została podpisana w dniu 16 sierpnia 2007 r.), na podstawie której udzielił on powodom kredytu w kwocie, na cel i na warunkach określonych w umowie zaś powodowie zobowiązali się do korzystania z kredytu na warunkach określonych w umowie i regulaminie oraz zwrotu kwoty wykorzystanego kredytu wraz z odsetkami, opłatami, prowizjami i innymi kosztami w terminach spłaty określonych w umowie – zobowiązał się oddać do dyspozycji powodów kwotę w wysokości 240.000,00 zł.

Kredyt był indeksowany do waluty obcej CHF i był oprocentowany według zmiennej stopy procentowej wskazanej w umowie i ustalanej zgodnie z postanowieniami tej umowy. Okres kredytowania wynosić miał 420 miesięcy.

Zgodnie z postanowieniami umowy w zakresie nieuregulowanym umową zastosowanie miały postanowienia regulaminu, a użyte w umowie określenia miały znaczenie nadane im w tym właśnie regulaminie.

Stosownie do postanowień regulaminu kredytu hipotecznego udzielanego przez (...), powodom został udzielony kredyt w złotych i na ich wniosek był on indeksowany do waluty obcej. W przypadku tego rodzaju kredytu wypłata kredytu następowała w złotych według kursu nie niższego niż kurs kupna zgodnie z tabelą obowiązującą w momencie wypłaty środków kredytu, a w przypadku wypłaty kredytu w transzach zastosowanie miał kurs nie niższy niż kurs kupna zgodnie z tabelą obowiązującą w momencie wypłaty poszczególnych transz. Przy tym saldo zadłużenia z tytułu kredytu było wyrażone w walucie obcej i obliczone było według kursu stosowanego przy uruchomieniu kredytu. Natomiast spłata kredytu następowała poprzez pobieranie z rachunku bankowego powodów prowadzonego w złotych rat spłaty kredytu, które w przypadku tego rodzaju kredytów wyrażone były w walucie obcej i w dniu wymagalności pobierane miały być z w/w rachunku bankowego według kursu sprzedaży zgodnie z tabelą obowiązującą w banku na koniec ostatniego dnia roboczego poprzedzającego dzień wymagalności raty spłaty kredytu.

Powodowie oświadczyli, że otrzymali regulamin i aktualną na dzień sporządzenia umowy taryfę i zapoznali się z nimi. Przy składaniu wniosku kredytowego, a także przy podpisaniu umowy złożyli w formie pisemnej „Oświadczenie kredytobiorcy związane z zaciągnięciem kredytu zabezpieczonego hipoteką”, w którym wskazali, że w związku z zawarciem umowy o kredyt:

a)  zostali zapoznani przez pracownika poprzednika prawnego pozwanego z kwestią ryzyka zmiany stopy procentowej;

b)  są świadomi ponoszenia ryzyka zmiany stopy procentowej w związku z w/w umową, która ma wpływ na wysokość zobowiązania względem banku wynikającego z tej umowy i wysokość rat spłaty kredytu;

c)  zostali zapoznani przez pracownika poprzednika prawnego pozwanego z kwestią ryzyka kursowego w przypadku udzielenia kredytu indeksowanego do waluty obcej;

oraz, że

a)  będąc w pełni świadomymi ryzyka kursowego rezygnują z możliwości zaciągnięcia kredytu w złotych i dokonują wyboru zaciągnięcia kredytu indeksowanego do waluty obcej;

b)  znane są im postanowienia regulaminu kredytu hipotecznego udzielanego przez (...) w odniesieniu do kredytów indeksowanych do waluty obcej;

c)  zostali poinformowani, że aktualna wysokość kursów waluty obcej dostępna jest w placówkach banku;

a także, że są świadomi:

a)  ponoszenia ryzyka kursowego związanego z wahaniem kursów waluty, do której indeksowany jest kredyt;

b)  ryzyko kursowe ma wpływ na wysokość zobowiązania względem banku, wynikającego z w/w umowy o kredyt oraz na wysokość rat spłaty kredytu;

c)  kredyt zostanie wypłacony w złotych na zasadach opisanych w w/w regulaminie;

d)  saldo zadłużenia kredytu wyrażone jest w walucie obcej, raty kredytu wyrażone są w walucie obcej i podlegają spłacie w złotych na zasadach opisanych w regulaminie.

Umowa kredytu została zawarta przez strony postępowania według standardowego wzorca umownego stosowanego przez pozwanego, którego postanowienia nie były w większości indywidualnie uzgadnianie między nimi. Kredyt został uruchomiony i otwarty przez wypłatę łącznie kwoty 240.000,00 zł (stanowiącej kwotę 106.420,72 CHF w walucie waloryzacji).

Do dnia 5 sierpnia 2022 r. powodowie z tytułu realizacji umowy o kredyt wpłacili na rzecz pozwanego łącznie kwotę 296.224,18 zł. Natomiast w okresie objętym pozwem – od dnia 27 września 2007 r. do dnia 5 grudnia 2019 r. wpłacili na rzecz pozwanego łącznie kwotę 256.021,20 zł.

W reklamacji skierowanej do pozwanego 23 grudnia 2019 r. powodowie powołując się na niedozwolony charakter postanowień umowy kredytu wezwali bank do zapłaty kwoty 131.105,84 zł, ewentualnie kwoty 51.366,13 zł w terminie 30 dni. W odpowiedzi na reklamację pozwany pismem z dnia 7 stycznia 2020 r. odmówił uznania roszczeń.

W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy uznał, że umowa kredytu jest bezwzględnie nieważna ze względu na sprzeczność jej postanowień o waloryzacji świadczeń stron kursem CHF z art. 69 ust. 1 prawa bankowego i art. 353 ^{( 1)} k.c. Wyjaśnił, że postanowienia umowy określające wysokość świadczenia kredytobiorców są tak sformułowane, że nie pozwalają w ogóle ustalić konkretnej wysokości poszczególnych rat, w jakich kredyt powinien być spłacany. Umowa nie wskazuje podstawy określenia świadczenia powodów w sposób precyzyjny, jasny, czytelny i dostateczny. Bank przez dowolne kształtowanie kursu waluty obcej w swoich tabelach mógł nawet dwukrotnie wpływać na wysokość świadczenia powodów. Po raz pierwszy, po wypłacie kredytu, określając kurs kupna CHF, a po raz drugi przy spłacie rat, kiedy w sposób wiążący określa kurs sprzedaży CHF. W obu przypadkach wysokość świadczenia powodów zależna zatem była tylko i wyłącznie od swobodnego, niczym nieograniczonego, uznania bądź to poprzednika prawnego pozwanego bądź to pozwanego. Takie ukształtowanie sposobu określenia świadczenia jednej ze stron tego stosunku prawnego jest oczywiście sprzeczne z jego naturą (art. 353 ^{( 1)} k.c.), a brak wskazania w umowie kredytu dokładnej i ściśle sprecyzowanej wysokości świadczenia kredytobiorcy narusza art. 69 prawa bankowego. W obu przypadkach oznacza to bezwzględną nieważność umowy (art. 58 § 1 k.c.).

Niezależnie od takie oceny jurydycznej, Sąd Okręgowy stwierdził, że umowa kredytu jest nieważna, gdyż zawiera postanowienia niedozwolone w rozumieniu art. 385 ¹ § 1 k.c., które nie mogą być zastąpione jakimikolwiek innymi regulacjami prawnymi, w szczególności dotyczy to postanowień o indeksacji świadczeń kursem CHF - w zakresie, w jakim odsyłają do kursów waluty ustalonych jednostronnie przez bank w tabelach kursowych (§ 7 ust. 4 i § 9 ust. 2 regulaminu). Powodowie zawarli umowę jako konsumenci, a klauzule indeksacyjne nie zostały z nimi indywidualnie uzgodnione i określają ich główne świadczenia w umowie kredytu, co oznacza, że bez nich ta umowa nie może być wykonywana, a więc jest nieważna ex tunc. O abuzywności postanowień o indeksacji decyduje przede wszystkim fakt, że uprawnienie banku do określania wysokości kursu kupna i sprzedaży waluty obcej nie jest w żaden sposób formalnie ograniczone, co pozwala mu na dowolne określenie wysokości świadczenia kredytobiorcy. Takie ukształtowanie praw i obowiązków stron narusza w ocenie Sądu Okręgowego zasadę równorzędności podmiotów stosunku zobowiązaniowego. Zdaniem Sądu w realiach sprawy bank nie sprostał obowiązkowi informacyjnemu w zakresie wymaganym przez art. 385 ¹ § 1 k.c. wykładanym zgodnie z orzecznictwem Trybunału Sprawiedliwości UE. W konsekwencji bank nie dopełnił wymagania sformułowania postanowień umownych zawierających ryzyko wymiany – klauzul waloryzacyjnych w sposób jasny i zrozumiały dla konsumenta, a udzielone powodom informacje sprowadzały się jedynie do formalnego pouczenia o ryzyku kursowym i możliwości wzrostu kosztów obsługi kredytu w razie niekorzystnych wahań kursów walut poprzez przedstawienie powodom do podpisania gotowych formularzy – wzorców. Z tych względów powodowie nie byli świadomi ekonomicznych skutków zaciągniecie zobowiązania waloryzowanego kursem waluty obcej. Z tych przyczyn Sąd Okręgowy ustalił na podstawie art. 189 k.p.c. nieistnienie stosunku prawnego nawiązanego przez strony na podstawie nieważnej umowy kredytu i zasądził od pozwanego na rzecz powodów zwrot spłaconych nienależnie rat kredytu (art. 410 § 2 k.c.) wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 7 lutego 202 r. i 29 marca 2022 r. do dnia zapłaty.

W apelacji od tego wyroku pozwany zarzucił naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. polegające na dowolnej ocenie dowodów, w rezultacie której Sąd Okręgowy poczynił błędnej ustalenia faktyczne, według których postanowienia o indeksacji świadczeń kursem CHF nie były przedmiotem indywidualnych uzgodnień, bank nie poinformował kredytobiorców o ryzyku kursowym i w sposób dowolny kształtował kursy wymiany CHF w swoich tabelach. Zarzut naruszenia art. 271 ^{( 1)} k.p.c. w zw. z art. 299 k.p.c. w zw. z art. 304 k.p.c. w zw. z art. 227 k.p.c. skarżący uzasadnił przeprowadzeniem dowodu z przesłuchania strony powodowej na piśmie, co stanowiło naruszenie zasady bezpośredniości oraz uniemożliwiło pełne ustalenie stanu faktycznego sprawy. Wskazał również na naruszenie art. 98 § 1 i 3 k.p.c. w zw. z § 2 pkt 6 i 7 i § 19 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych poprzez zasądzenie na rzecz powodów zwrotu kosztów procesu w nieprawidłowej wysokości, tj. przypisanej dla wartości przedmiotu sporu przekraczającej 200.000 zł, podczas gdy w niniejszej sprawie pierwotna wartość przedmiotu sporu nie przekraczała tej kwoty i wynosiła 51.300,00 zł zgodnie z treścią pozwu. W odniesieniu do prawa materialnego skarżący zarzucił naruszenie następujących przepisów: art. 189 k.p.c., art. 353 ^{( 1)} k.c., art. 69 ust. 1 i 2 prawa bankowego, art. 58 § 1 i § 3 k.c., art. 65 k.c., c) art. 385 ^{( 1)} § 1 i 2 k.c., art. 4 ust. 2 dyrektywy Rady 93/13/EWG z 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.Urz.UE.L 1993 Nr 95, str. 29, dalej jako dyrektywa 93/13), art. 358 § 2 k.c., art. 69 ust. 3 prawa bankowego, art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13, art. 4 ustawy z dnia 29 lipca 2011 r., o zmianie ustawy - prawo bankowe oraz niektórych innych ustaw, art. 69 ust. 3 prawa bankowego, art. 75b prawa bankowego, art. 496 k.c., art. 497 k.c., art. 481 § 1 k.c., art. 455 k.c. W konkluzji wniósł o zmianę wyroku w zaskarżonej części poprzez oddalenie powództwa oraz zasądzenie od powodów na jego rzecz zwrotu kosztów procesu za obie instancje.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja pozwanego nie zasługuje na uwzględnienie.

Nie mógł odnieść skutku zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. powiązany z zarzutem błędnych ustaleń faktycznych przyjętych za podstawę zaskarżonego wyroku. Sąd Okręgowy prawidłowo ustalił, że postanowienia umowy kredytu, a w szczególności określające mechanizm waloryzacji kredytu kursem waluty obcej, nie były indywidualnie negocjowane. Wbrew stanowisku apelującego, o takim uzgodnieniu nie świadczy wybór przez powodów kredytu indeksowanego kursem CHF i rezygnacja z możliwości zaciągnięcia kredytu w walucie krajowej jak i złożenie pisemnego oświadczenia, w którym zadeklarowali, że zapoznali się z warunkami umowy i regulaminu. Skarżący myli akceptację przez konsumenta warunków wzorca umowy, którym posługuje się przedsiębiorca, z ich indywidualnym uzgodnieniem. Według art. 385 ^{( 1)} § 3 k.c., odczytywanego a contrario z indywidualnym uzgodnieniem umowy mamy do czynienia wówczas, gdy konsument miał rzeczywisty wpływ na treść postanowienia umownego, a więc zaproponował jego treść, którą przedsiębiorca zaakceptował i włączył do umowy. Inaczej nie może być wykładana przesłanka „rzeczywistego wpływu” konsumenta na treść wzorca umowy, ponieważ skutkiem przyjęcia, że dane postanowienie zostało indywidualnie uzgodnione jest odstępstwo od zasady, według której w przypadku umów zawieranych z konsumentami kontroli podlegają nieuzgodnione indywidualnie postanowienia pod kątem ich zgodności z dobrymi obyczajami oraz przy uwzględnieniu ich wpływu na interesy konsumenta (art. 385 ^{( 1)} § 1 k.c. a contrario). Tymczasem pozwany, na którym spoczywał ciężar dowodu (art. 385 ^{( 1)} § 4 k.c.) nie przedstawił jakichkolwiek dowodów pozwalających na ustalenie, że postanowienia o indeksacji kredytu do waluty obcej są wynikiem indywidualnych uzgodnień stron. W toku procesu pozwany nie formułował nawet twierdzeń wskazujących przedmiot indywidualnych uzgodnień stron w zakresie waloryzacji świadczeń kursem CHF, np. że nastąpi ona według kursu średniego NBP albo kursu indywidualnie wynegocjowanego przez strony. Odesłanie do tabel kursowych banku w zakresie przeliczeń walutowych stanowiło stały element wzorców umów kredytu indeksowanego, stosowany w latach 2004-2008 przez banki działające w Polsce.

Sąd Apelacyjny podziela ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji co do niedostatecznego poinformowania powodów przez pracowników banku o znaczeniu ryzyka kursowego wpisanego w konstrukcję kredytu powiązanego z kursem waluty obcej, co oznacza niejednoznaczne sformułowanie klauzuli ryzyka kursowego. Pozwany nie przedstawił innych dowodów poza oświadczeniem pisemnym kredytobiorców złożonym przy wniosku o udzielenie kredytu i przy zawarciu umowy. W tym zakresie ciężar dowodu obciąża nie konsumenta, lecz przedsiębiorcę, który jest autorem wzorca umowy zobowiązanym na podstawie art. 385 § 2 k.c. do sformułowania jego postanowień jednoznacznie i zrozumiałym językiem. Takie stanowisko znajduje odzwierciedlenie w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. W wyroku z 10 czerwca 2021 r. Trybunał przyjął, że wykładni dyrektywy 93/13 należy dokonywać w ten sposób, że stoi ona na przeszkodzie temu, by ciężar dowodu w zakresie prostego i zrozumiałego charakteru warunku umownego w rozumieniu art. 4 ust. 2 tej dyrektywy spoczywał na konsumencie (wyrok TSUE z 10 czerwca 2021 r., C- 776/19, Legalis). Za podstawę ustaleń faktycznych w tym zakresie nie mogą służyć zeznania świadka A. S., który nie prezentował powodom oferty kredytu indeksowanego kursem CHF i nie brał udziału w zawieraniu z nimi umowy kredytu. W tej sytuacji prawidłowo Sąd Okręgowy za podstawę ustaleń co do informacji udzielonych kredytobiorcom przed zawarciem umowy przyjął dowody z dokumentów oraz zeznania powodów, nie naruszając przy tym zasady subsydiarności dowodu z przesłuchania stron wobec innych środków dowodowych (art. 299 k.p.c.). Wprawdzie dowód ten nie powinien zostać przeprowadzony w formie zeznań na piśmie, niemniej jednak podstawowe znaczenie dla ustalenia zakresu informacji przekazanych powodom na temat ryzyka kursowego ma dokument w postaci ich oświadczenia pisemnego, dlatego naruszenie art. 271 ^{( 1)} k.p.c. w zw. z art. 304 k.p.c. pozostaje bez wpływu na poprawność ustaleń faktycznych Sądu pierwszej instancji oraz trafność zaskarżonego wyroku.

Treść oświadczenia pisemnego powodów o akceptacji ryzyka kursowego związanego z kredytem indeksowanym kursem waluty obcej, prowadzi do wniosku, że pozwany nie eksponował nieograniczonego charakteru tego ryzyka. Nie uprzedzał kredytobiorców o możliwości nagłego i znacznego wzrostu kursu CHF, co było realne w perspektywie trwającego 35 lat okresu spłaty kredytu. W oświadczeniu pisemnym, które podpisali powodowie, kwestie te zostały pominięte. Jego treść jest lakoniczna, sprowadza się do stwierdzenia, że kredytobiorca ponosi ryzyko kursowe związane z wahaniem kursów waluty, ryzyko to ma wpływ na wysokość raty kredytu i wysokość zadłużenia wobec Banku. Już samo użycie sformułowania „wahania kursów” jest intencjonalne i zawiera sugestię niewielkich zmian w stosunku do poziomu wyjściowego kursu wymiany CHF, wykluczając tym samym gwałtowne i znaczne wzrosty tego kursu. W konsekwencji prawidłowe są ustalenia faktyczne Sądu Okręgowego, według których powodowie nie zostali w sposób dostateczny poinformowani o skali ryzyka kursowego stanowiącego istotę kredytu indeksowanego kursem franka szwajcarskiego.

Nie można również zaaprobować stanowiska skarżącego, że w 2008 r. nie istniały przepisy nakładające na banki konkretne obowiązki informacyjne wobec kredytobiorców. W ocenie Sądu Apelacyjnego obowiązek przedsiębiorcy pouczenia konsumenta o ryzyku kursowym, jakie wiąże się z kredytem indeksowanym kursem waluty obcej, należy łączyć z wynikającą z art. 385 § 2 k.c. powinnością sformułowania warunków umowy jednoznacznie i zrozumiałym językiem. Wymagania transparentności nie spełnia stwierdzenie w oświadczeniu o ryzyku kursowym, że na skutek zmiany kursu waluty indeksacji kredytu zmienia się wysokość raty i wysokość salda kredytu, ponieważ istotna jest skala tej zmiany, której nie sposób przewidzieć w perspektywie 35 lat. Słusznie Sąd Okręgowy odwołał się do standardów informacyjnych wypracowanych w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości UE m.in. w wyroku z 10 czerwca 2021 r. (C- 776/19, pkt 65 i pkt 74, Legalis) na kanwie spraw dotyczących kredytów powiązanych z kursami walut obcych. Aprobując to stanowisko, należy jedynie dodać, że również judykaturze Sądu Najwyższego za niewystarczające uznaje się złożenie przez kredytobiorcę pisemnego oświadczenia o akceptacji ryzyka kursowego, jeżeli nie było to poprzedzone pouczeniem go przez bank o skali tego ryzyka. W uzasadnieniu wyroku z 13 maja 2022 r. (II CSKP 464/22, Legalis) Sąd Najwyższy wyjaśnił, że prawidłowa informacja powinna uświadamiać konsumentowi - wyraźnie i z należytą powagą - że ryzyko silnej deprecjacji jest trudne do oszacowania w perspektywie długookresowej i nie powinno być lekceważone (pozostaje realne). Wymaganiu temu nie czyni zadość np. podawanie „uspokajających” informacji o historycznych wahaniach waluty indeksacji w okresie nieproporcjonalnym do przewidywanego czasu trwania umowy kredytu, które może wręcz usypiać czujność kredytobiorcy, wywołując wrażenie o jedynie hipotetycznym charakterze zagrożeń. Istotne jest również zwrócenie uwagi na powagę tego zagrożenia w aspekcie możliwego rozmiaru deprecjacji waluty krajowej, a w szczególności podkreślenie, że może być ona gwałtowna i drastyczna (przekraczać nawet kilkadziesiąt procent), z uwzględnieniem sytuacji majątkowej konkretnego konsumenta, decydującej o tym, jaki stopień deprecjacji waluty indeksacji przekraczać będzie granice jego zdolność do spłacania kredytu.

Nietrafny był zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c., który skarżący wiąże z błędnym ustaleniem faktycznym Sądu pierwszej instancji, że pozwanemu została przyznana dowolność w zakresie kształtowania kursów waluty indeksacji we własnych tabelach. Taki wniosek jest wynikiem oceny prawnej Sądu Okręgowego dotyczącej klauzuli indeksacyjnej w umowie kredytu, która w zakresie kursu CHF odsyła do tabel banku, a umowa nie określa obiektywnych i weryfikowalnych kryteriów kształtowania tego kursu. Jest to zatem ocena prawna umowy, a nie ustalenie faktu. W uzasadnieniu uchwały z 20 czerwca 2018 r. (III CZP 29/17, Legalis) Sąd Najwyższy stwierdził, że wykładnia językowa art. 385 ^{( 1)} § 1 zdanie 1 k.c. nie stwarza podstaw do przyjęcia, że w ramach oceny abuzywności postanowienia istotny jest sposób jego stosowania przez przedsiębiorcę. Przeciwnie, skłania ona do wniosku, że decydujące znaczenie ma nie to, w jaki sposób przedsiębiorca stosuje postanowienie i dla kogo jest to korzystne, lecz to, w jaki sposób postanowienie kształtuje prawa i obowiązki konsumenta. Z tych przyczyn w ocenie Sądu Apelacyjnego analiza sposobu wykonywania umowy przez bank, w szczególności co do stosowanych metod ustalania kursu CHF w tabelach kursowych była zbędna, ponieważ przedmiotem oceny w kontekście abuzywności jest samo postanowienie, jego treść normatywna oddziałująca na prawa i obowiązki konsumenta. Z tych względów zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. jest niesłuszny.

Nie mógł odnieść skutku zarzut naruszenia art. 19 § 1 k.p.c. i art. 98 § 1 i 3 k.p.c. Skarżący błędnie wskazał w apelacji jako wartość przedmiotu zaskarżenia kwotę 51300 zł, pomijając rozszerzenie powództwa przez powodów w postępowaniu przed Sądem Okręgowym i kwotę świadczenia zasądzonego od pozwanego na rzecz powodów w zaskarżonym wyroku, tj. 256.021,20 zł. Z tego względu prawidłowo Sąd Okręgowy ustalił koszty zastępstwa procesowego w stawce odpowiadające wartości przedmiotu sporu powyżej 200 tys. zł zgodnie z § 2 pkt 7 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych (Dz.U. 2018, poz. 265)

Nietrafne okazały się zarzuty w odniesieniu do prawa materialnego, chociaż ocena prawna Sądu pierwszej instancji wymaga korekty co do sprzeczności postanowień umowy o indeksacji kredytu z art. 353 ¹k.c. i art. 69 ust. 1 i 2 prawa bankowego.

Sąd Apelacyjny nie podziela stanowiska Sądu pierwszej instancji, że umowa kredytu narusza art. 69 ust. 1 pkt 2 prawa bankowego, ponieważ nie określa kwoty kredytu, którą kredytobiorca zobowiązał się zwrócić bankowi, a jej postanowienia uniemożliwiają wyliczenie rat kredytu. W wyroku z 2 czerwca 2021 r. (II CSKP 55/21, Legalis) Sąd Najwyższy stwierdził, że wymienionych przepisów prawa bankowego nie narusza wskazanie w umowie kredytu powiązanego z kursem waluty obcej innej waluty zobowiązania i innej waluty, w której to zobowiązanie zostanie wykonane. Błąd ten nie rzutuje jednak na poprawność ostatecznej konkluzji Sądu Okręgowego co do nieważności umowy z powodu abuzywności postanowień określających główne świadczenia stron (art. 385 ^{( 1)} § 1 k.c.) .

Nie można zgodzić się również z poglądem, że naruszenie art. 353 ¹ k.c. w umowie kredytu, której stroną jest konsument, prowadzi do jej bezwzględnej nieważności (art. 58 § 1 k.c.). Na aprobatę zasługuje stanowisko wyrażone w uchwale Sądu Najwyższego z 28 kwietnia 2022 r. (III CZP 40/22, Legalis), według którego sprzeczne z naturą stosunku prawnego kredytu indeksowanego do waluty obcej są postanowienia, w których kredytodawca jest upoważniony do jednostronnego oznaczenia kursu waluty właściwej do wyliczenia wysokości zobowiązania kredytobiorcy oraz ustalenia wysokości rat kredytu, jeżeli z treści stosunku prawnego nie wynikają obiektywne i weryfikowalne kryteria oznaczenia tego kursu. Postanowienia takie, jeśli spełniają kryteria uznania ich za niedozwolone postanowienia umowne, nie są nieważne, lecz nie wiążą konsumenta w rozumieniu art. 385 ¹ k.c. W rozpoznawanej sprawie ani umowa kredytu zawarta przez strony, ani stanowiący jej integralną część regulamin nie określają weryfikowalnych i obiektywnych parametrów stanowiących dla pozwanego podstawę kształtowania kursu waluty indeksacji we własnych tabelach. W konsekwencji już z tego względu zachodzą podstawy do oceny niezwiązania powodów umową kredytu na podstawie art. 385 ¹ § 1 k.c.

Nie zasługiwał na uwzględnienie zarzut naruszenia art. 385 ¹§1 k.c. Ocena prawna Sądu Okręgowego w tym zakresie wymaga poszerzenia, ponieważ przedmiotem kontroli incydentalnej wzorca umowy powinny być nie tylko postanowienia dotyczące przeliczeń walutowych (§ 7 ust. 4 i § 9 ust. 2 regulaminu), ale również klauzula ryzyka walutowego wyrażona w § 2 ust. 1 zd. 1 umowy kredytu.

Zdaniem Sądu Apelacyjnego ocena abuzywności klauzul umownych nie może być zawężona tylko do przyjętego w umowie mechanizmu przeliczenia waluty krajowej na walutę obcą, w której wyrażono kwotę kredytu. Istotą kredytu indeksowanego do waluty obcej jest ryzyko zmiany kursu waluty, które w przypadku deprecjacji waluty krajowej w stosunku do waluty indeksacji kredytu w sposób nieograniczony obciąża kredytobiorcę. Z tego względu przedmiotem oceny w aspekcie naruszenia dobrych obyczajów i interesów konsumenta (art. 385 ¹ § 1 k.c.) powinna być klauzula ryzyka kursowego w znaczeniu szerokim, a więc te wszystkie postanowienia umowy, których elementem jest ryzyko kursowe. Pogląd ten znajduje odzwierciedlenie w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości UE. W sprawach dotyczących kredytów denominowanych lub indeksowanych do walut obcych Trybunał nie ogranicza swojej oceny do klauzul przeliczeniowych czy klauzuli spreadu walutowego, lecz odnosi się do klauzuli ryzyka walutowego (tak np. w wyroku z 14 marca 2019 r. C-118/17, pkt 35). Wskazuje, że warunek umowy kredytu denominowanego w walucie obcej, zgodnie z którym ryzyko kursu wymiany obciąża bez żadnych ograniczeń konsumenta – jako kompensata za korzystniejszą stopę procentową jest warunkiem określającym główny przedmiot umowy, którego nieuczciwy charakter co do zasady nie może być badany. Można jedynie badać nieuczciwy charakter tego warunku i stwierdzić, że jest on nieuczciwy, jeżeli w momencie zawierania umowy i biorąc pod uwagę tekst i informacje otrzymane od instytucji kredytowej treść tego warunku nie była jasna ani zrozumiała dla właściwie poinformowanego oraz dostatecznie uważnego i rozsądnego przeciętnego konsumenta (tak też TSUE w wyrokach z: 20 września 2018 r., C-51/17, pkt 68, 14 marca 2019 r. C -118/17, pkt 48 oraz 3 października 2019 r. C-260/18 pkt 44). Stanowisko to koresponduje z art. 385 ¹§1 zd. 2 k.c., stanowiącym implementację art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13, zgodnie z którym w umowach konsumenckich ocena postanowień umownych pod kątem ich sprzeczności z dobrymi obyczajami i naruszenia interesów konsumenta nie dotyczy postanowień określających główne świadczenia stron w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny.

Aprobując przytoczoną wykładnię, Sąd Apelacyjny stoi na stanowisku, że w ustalonym stanie faktycznym klauzula ryzyka walutowego łącznie z zawartymi w regulaminie postanowieniami dotyczącymi przeliczeń walutowych określają główne świadczenia stron (tak też Sąd Najwyższy w wyrokach: z 4 kwietnia 2019 r., III CSK 159/17; z 9 maja 2019 r., I CSK 242/18; z 11 grudnia 2019 r., V CSK 382/18, OSNC-ZD 2021, nr B, poz. 20; z 30 września 2020 r., I CSK 556/18; z 2 czerwca 2021 r., I CSKP 55/21; z 27 lipca 2021 r., V CSKP 49/21; z 3 lutego 2022 r., II CSKP 415/22; z 3 lutego 2022 r., II CSKP 459/22, Legalis) i jako sformułowane niejednoznacznie podlegają kontroli na podstawie art. 385 ^{( 1)} § 1 k.c.

Odnosząc się w tym zakresie do zarzutów apelacji, należy zwrócić uwagę, że niesłusznie skarżący rozdziela klauzule ryzyka walutowego i klauzulę spreadu walutowego, twierdząc, że tylko pierwsza z nich określa główne świadczenia stron, a skoro została sformułowana jednoznacznie, to nie podlega sądowej kontroli na podstawie art. 385 ^{( 1)} § 1 k.c. Z tym stanowiskiem nie można się zgodzić, skoro powodowie nie zostali poinformowani o skali i charakterze ryzyka kursowego, to klauzula ryzyka walutowego (§ 2 ust. 1 zd. 2 umowy kredytu) nie została sformułowana prostym i zrozumiałym językiem, nie spełnia wymagania transparentności, a więc nie można wyłączyć jej kontroli na podstawie art. 385 ^{( 1)} § 1 k.c. Z kolei kwestionowane przez powodów klauzule umowne dotyczące indeksacji świadczeń stron kursem CHF z tabel kursowych banku (§ 7 ust. 4 i § 9 ust. 2 regulaminu) regulują mechanizm przeliczeń walutowych przy wypłacie i spłacie kredytu, ale nie można ich roli sprowadzić tylko do „technicznego” odesłania do kursów waluty indeksacji z tabel pozwanego w celu przeprowadzenia tych przeliczeń. W klauzulach tych ujęty jest bowiem mechanizm umownej waloryzacji, o którym nie stanowi żadne inne postanowienie regulaminu. Są to zatem klauzule waloryzacyjne, których elementem jest ryzyko kursowe. Sztuczne rozdzielenie postanowień umowy na klauzulę ryzyka walutowego i klauzulę przeliczeniową jest nieuzasadnione z uwagi na integralność mechanizmu waloryzacji umownej kredytu (tak też Sąd Najwyższy w wyrokach: z 10 maja 2022 r., II CSKP 285/22, z 13 maja 2022 r. II CSKP 464/22, z 8 listopada 2022 r., II CSKP 1153/22, z 26 stycznia 2023 r., II CSKP 722/22, z 20 lutego 2023 r., II CSKP 809/22, z 18 kwietnia 2023 r., II CSKP 1511/22 Legalis).

Aktualnie w orzecznictwie warunki umowy pozostawiające bankowi swobodę co do określenia wysokości kursu waluty indeksacji, są jednolicie uznawane za niedozwolone postanowienie umowne w rozumieniu art. 385 ¹ § 1 k.c. (zob. wyrok Sądu Najwyższego z 25 października 2023 r., II CSKP 823/20, Lex, i cytowane tam orzecznictwo). Sprzeczność z dobrymi obyczajami i naruszenie interesów konsumenta polega w tym przypadku na uzależnieniu wysokości świadczenia banku oraz wysokości świadczenia konsumenta od swobodnej decyzji banku. Zarówno przeliczenie kwoty kredytu w chwili jego wypłaty, jak i przeliczenie odwrotne w chwili wymagalności poszczególnych spłacanych rat, służy bowiem określeniu wysokości świadczenia konsumenta. Takie postanowienia, które uprawniają bank do jednostronnego ustalenia kursów walut, są nietransparentne i pozostawiają pole do arbitralnego działania banku. W ten sposób obarczają kredytobiorcę nieprzewidywalnym ryzykiem oraz naruszają równorzędność stron. Rażące naruszenie interesów konsumenta polega na obciążeniu kredytobiorcy nieograniczonym ryzykiem zmiany kursu waluty indeksacji. W rozpoznawanej sprawie ani umowa kredytu zawarta przez strony, ani stanowiący jej integralną część regulamin nie określają weryfikowalnych i obiektywnych parametrów stanowiących dla pozwanego podstawę kształtowania kursu waluty indeksacji we własnych tabelach.

W przypadku klauzuli ryzyka walutowego naruszenie dobrych obyczajów należy wiązać z niedoinformowaniem powodów przez poprzednika pozwanego o nieograniczonym charakterze ryzyka kursowego związanego z kredytem indeksowanym kursem waluty obcej, możliwością nagłego i znaczącego wzrostu kursu tej waluty, a rażące naruszenie ich interesów jako konsumentów polega na przerzuceniu na nich w całości tego ryzyka. Nie bez znaczenia jest fakt, że nie zostało ono zrównoważone innymi postanowienia umowy, a w szczególności wprowadzającymi oprocentowanie kredytu według stopy procentowej LIBOR, która w założenia miała być korzystniejsza dla kredytobiorców niż stopa WIBOR - stosowana jako podstawa oprocentowania kredytów złotówkowych. Skala wzrostu zadłużenia kredytobiorców z uwagi na wzrostu kursu wymiany CHF podważa jednak argument pozwanego, akcentujący korzyści czerpane przez powodów w związku z zastosowaniem preferencyjnej stopy oprocentowania kredytu (właściwej dla kredytu w CHF), dowodzi bowiem, że umowa nie mogła zagwarantować ab initio – według oceny z chwili jej zawarcia - iż zagrożenie związane ze wzrostem kursu CHF będzie należycie (wystarczająco) równoważone korzyściami związanymi z obniżeniem oprocentowania (por. wyroki Sądu Najwyższego z: 25 października 2023 r., II CSKP 823/20 oraz 13 maja 2022 r., II CSKP 464/22 i wyrok TSUE z 10 czerwca 2021 r., C-776/19-C-782/19, pkt 99-102, Legalis).

Przedstawionej oceny prawnej nie podważa zmiana stanu prawnego w wyniku nowelizacji prawa bankowego ustawą z dnia 29 lipca 2011 r. (Dz.U. Nr 165, poz. 984), którą dodano do art. 69 tej ustawy ust. 2 pkt 4a i ust. 3. Znowelizowane przepisy nałożyły na banki obowiązek wskazania w umowie szczegółowych zasad określania sposobów i terminów ustalania kursu wymiany walut, na podstawie którego w szczególności wyliczana jest kwota kredytu, jego transz i rat kapitałowo-odsetkowych oraz zasad przeliczania na walutę wypłaty albo spłaty kredytu (art. 69 ust. 2 pkt 4a prawa bankowego). Ponadto przyznano kredytobiorcom prawo do spłaty kredytu w walucie indeksacji (art. 69 ust. 3 prawa bankowego). W ocenie Sądu Apelacyjnego wskazane przepisy nie mogą doprowadzić do konwalidacji umowy nieważnej (bezskutecznej) ab initio i z mocy prawa. Ponadto jak już zostało wyjaśnione naruszenia dobrych obyczajów i interesów konsumenta należy upatrywać nie tylko w sposobie indeksacji polegającym na stosowaniu kursu waluty kształtowanego dowolnie przez bank w jego tabelach kursowych, ale także w przerzuceniu na kredytobiorcę nieograniczonego ryzyka kursowego wpisanego w konstrukcję kredytu denominowanego lub indeksowanego do waluty obcej w warunkach niedopełnienia przez bank obowiązków informacyjnych wobec konsumenta, a w szczególności niewyjaśnienia skutków ekonomicznych nieograniczonego ryzyka kursowego. W konsekwencji wskazana nowelizacja prawa bankowego ryzyka tego nie usuwa ani nawet nie ogranicza, pozostaje ono na niezmienionym poziomie w stosunku do stanu z daty zawarcia umowy.

Odnosząc się do skutków stwierdzenia abuzywności, należy wyjaśnić, że skoro klauzule umowne, których elementem jest ryzyko kursowe, określają główne świadczenia stron, to ich eliminacja z umowy musi prowadzić do jej upadku. Jej utrzymanie w pozostałym zakresie nie jest możliwe bez postanowień określających główne świadczenia stron. Przedstawiony pogląd znajduje potwierdzenie w wykładni przepisów dyrektywy 93/13 w wyroku Trybunału Sprawiedliwości UE z 3 października 2019 r. (C-260/18, pkt 44), zgodnie z którą skoro klauzule dotyczące ryzyka wymiany określają główny przedmiot umowy kredytu obiektywna możliwość utrzymania obowiązywania umowy kredytu wydaje się niepewna. Z tego względu nie zasługiwał na uwzględnienie zarzut naruszenia art. 385 ¹ § 2 k.c., zgodnie z którym jeżeli postanowienie umowy zgodnie z § 1 nie wiąże konsumenta, strony są związane umową w pozostałym zakresie. Przepis ten stanowi implementację art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13, według którego państwa członkowskie stanowią, że na mocy prawa krajowego nieuczciwe warunki w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców z konsumentami nie będą wiążące dla konsumenta, a umowa w pozostałej części będzie nadal obowiązywała strony, jeżeli jest to możliwe po wyłączeniu z niej nieuczciwych warunków. Dla jego wykładni istotne znaczenie ma orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości UE, w szczególności dotyczące warunków uzupełnienia luk w umowie powstałych po usunięciu z niej klauzul abuzywnych.

Trybunał odrzuca możliwość tzw. redukcji utrzymującej skuteczność abuzywnego postanowienia poprzez wypełnienie luki w umowie na podstawie art. 56 k.c. np. ustalonym zwyczajem, za który można uznać stosowanie kursu średniego NBP do wykonania zobowiązań wyrażonych w walucie obcej (tak np. art. 41 prawa wekslowego). Należy podkreślić, że taki zabieg nie usunąłby negatywnych dla konsumenta skutków abuzywności postanowień o indeksacji kredytu, a mianowicie nieograniczonego ryzyka zmiany kursu franka szwajcarskiego. Konsument nadal byłby narażony na nieograniczone ryzyko zmiany kursu waluty indeksacji przy zmienionym tylko sposobie waloryzacji umownej poprzez odesłanie do kursu średniego NBP. Zniweczony zostałby również cel odstraszający dyrektywy 93/13, na który w swoim orzecznictwie zwraca uwagę TSUE. Te same argumenty sprzeciwiają się uzupełnieniu umowy na podstawie art. 358 § 2 k.c. poprzez wprowadzenie kursu średniego NBP w miejsce abuzywnych klauzul przeliczeniowych odsyłających do kursu waluty indeksacji w tabeli banku. W wyroku z 8 września 2022 r. (C-80/21, pkt 67 Legalis) Trybunał Sprawiedliwości UE odrzucił możliwość zastąpienia nieuczciwego warunku w umowie przepisem dyspozytywnym, stwierdzając, że wyjątkowa możliwość zastąpienia nieuczciwego postanowienia umownego przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym jest ograniczona do przypadków, w których usunięcie nieuczciwego postanowienia umownego zobowiązywałoby sąd do unieważnienia umowy jako całości, narażając tym samym konsumenta na szczególnie szkodliwe skutki, tak że ten ostatni zostałby tym ukarany. Należy przypomnieć, że takie uzupełnienie umowy w świetle wcześniejszego orzecznictwa Trybunału jest dopuszczalne tylko wówczas, jeżeli konsument wyraził zgodę na dalsze obowiązywanie umowy z nieuczciwymi warunkami, rezygnując tym samym z ochrony konsumenckiej (por. wyrok TSUE z 3 października 2019 r., C 260/18, pkt 48, pkt 53-55). W wyroku z 8 września 2022 r. Trybunał odrzucił również możliwość uzupełnienia luk w umowie w drodze wykładni oświadczeń woli stron (art. 65 § 2 k.c.).

W konsekwencji należy stwierdzić, że skoro powodowie nie wyrazili zgody na dalsze obowiązywanie umowy, domagając się zwrotu spłaconych rat kredytu z uwagi na nieważność umowy wynikającą z abuzywności mechanizmu indeksacji świadczeń według kursu CHF, to wykluczone jest poszukiwanie rozwiązań zastępczych w celu uzupełnienia umowy. W konkluzji należy stwierdzić, że w świetle przedstawionej wykładni art. 385 ¹§ 2 k.c. prawidłowe jest stanowisko Sądu Okręgowego, że umowa jest nieważna, ponieważ niewiążący charakter postanowień określających jej elementy przedmiotowo istotne, uniemożliwia jej dalsze wykonywanie. W konsekwencji strony są zobowiązane do zwrotu świadczeń, jakie uzyskały w wykonaniu nieważnej umowy na podstawie art. 410 § 2 k.c. w zw. z art. 405 k.c.

Odnosząc się do wniosku pozwanego zgłoszonego na rozprawie apelacyjnej o zastosowanie tzw. teorii salda do rozliczenia świadczeń stron spełnionych na poczet nieważnej umowy kredytu w związku z wyrokiem Trybunału Sprawiedliwości UE z 19 czerwca 2025 r. (C-396/24, Legalis), Sąd Apelacyjny w ustalonym stanie faktycznym nie znalazł podstaw do odstąpienia od ugruntowanej linii orzeczniczej sądów krajowych, według której stronie, która w wykonaniu umowy kredytu, dotkniętej nieważnością, spłacała kredyt, przysługuje roszczenie o zwrot spłaconych środków pieniężnych jako świadczenia nienależnego (art. 410 § 1 w związku z art. 405 k.c.) niezależnie od tego, czy i w jakim zakresie jest dłużnikiem banku z tytułu zwrotu nienależnie otrzymanej kwoty kredytu (tak też Sąd Najwyższy w uchwałach z: 16 lutego 2021 r., III CZP 11/20, i z 7 maja 2021 r., III CZP 6/21, Legalis). W sytuacji, w której świadczenia spełniły obie strony, a więc bank poprzez oddanie do dyspozycji kredytobiorcy kwoty kredytu, a kredytobiorca poprzez spłatę tego kredytu wraz ze stosownym wynagrodzeniem za korzystanie z kapitału, wzbogacenie wystąpiło po obu stronach i na rzecz każdej z nich powstaje samodzielne roszczenie o zwrot nienależnego świadczenia. Jedynie potrącenie dokonane przez jedną ze stron może doprowadzić do wyrównania świadczeń. Pogląd o samodzielności roszczeń kondykcyjnych w przypadku powstania wzbogacenia po obu stronach dominuje również w piśmiennictwie (por. W. Serda, Nienależne świadczenie, Warszawa 1988, s. 242, A. Ohanowicz, Niesłuszne wzbogacenie, Warszawa 1956, s. 328, E. Łętowska, Bezpodstawne wzbogacenie, art. 405-414, Warszawa 2007, s. 163-165, W. Dubis (w:) Kodeks cywilny. Komentarz. pod red. E. Gniewka, P. Machnikowskiego, 2017, komentarz do art. 405, nb 13; P. Księżak (w:) Kodeks cywilny. Komentarz. pod red. K. Osajdy, 2017, komentarz do art. 405, pkt 180; K. Mularski (w:) Kodeks. Cywilny. Komentarz. pod red. M. Gutowskiego, 2016, komentarz do art. 405, nb 35). W uzasadnieniu uchwały z 16 lutego 2021 r. (III CZP 11/20, Legalis) Sąd Najwyższy odrzucił koncepcję, według której kredytobiorcy, spłacając raty kredytu na poczet nieważnej umowy spełniali istniejące, choć niewymagalne jeszcze zobowiązanie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia, co miałoby uzasadniać rozliczenie nienależnych świadczeń według aktualnego stanu wzbogacenia, a roszczenie kondycyjne przysługiwałoby tylko tej stronie, której świadczenie miało wyższą wartość. Wyjaśnił, że określone zachowanie się dłużnika może być oceniane jako świadczenie - należne albo nienależne - z punktu widzenia określonego zobowiązania, którego umorzeniu miało służyć, a nie z punktu widzenia ewentualnych innych zobowiązań łączących spełniającego świadczenie i odbiorcę tego świadczenia, o których istnieniu mogą nawet nie wiedzieć. Jeżeli wskutek nieważności umowy (w tym umowy kredytu) stosunek ów i obowiązek nie powstały, zapłata zmierzająca do jego umorzenia stanowi świadczenie nienależne i nie może być zakwalifikowana jako świadczenie należne w ramach innego zobowiązaniowego stosunku prawnego (w tym z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia), o częściowo zbieżnym przedmiocie świadczenia.

Sąd Apelacyjny w obecnym składzie podziela przedstawioną wykładnię art. 410 § 2 k.c. w zw. z art. 405 k.c. w kontekście rozliczenia świadczeń spełnionych na poczet nieważnej umowy kredytu, przyjmując, że wzbogacenie i zubożenie występują po stronie banku i po stronie kredytobiorcy, a każdemu z nich przysługuje samodzielne roszczenie kondykcyjne. Zasadnicze założenie tzw. teorii salda, według którego kredytobiorca spłacając raty kredytu na poczet nieważnej umowy, umarza swoje zobowiązanie z innego tytułu prawnego (zwrot nienależnie otrzymanej kwoty kredytu) jest błędne, ponieważ modyfikuje ex post wolę świadczącego, co w żaden sposób nie przystaje do podstawowej zasady prawa zobowiązań, tj. autonomii woli podmiotów prawa cywilnego. Ponadto na świadczenie kredytobiorcy składa się zwrot kapitału i odsetki, które nie mogłyby stanowić spłaty wierzytelności banku z tytułu nienależnego świadczenia obejmującego udostępniony kredytobiorcy kapitał. Stąd teoria salda nie ma uzasadnienia w przepisach kodeksu cywilnego o bezpodstawnym wzbogaceniu.

Przedstawionych reguł rozliczeń i zasady samodzielności roszczeń kondykcyjnych nie podważa przywołany przez pozwanego wyrok Trybunału Sprawiedliwości UE z 19 czerwca 2025 r. (C-396/24), w którym przyjęto, że art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie orzecznictwu krajowemu, zgodnie z którym w przypadku gdy warunek umowy kredytu uznany za nieuczciwy prowadzi do nieważności tej umowy, przedsiębiorca ma prawo żądać od konsumenta zwrotu całej nominalnej kwoty udzielonego kredytu, niezależnie od kwoty spłat dokonanych przez konsumenta w wykonaniu tej umowy i niezależnie od pozostałej do spłaty kwoty. W pierwszej kolejności należy podkreślić, że dyrektywa 93/13 nie reguluje zasad rozliczeń świadczeń spełnionych na poczet umowy, która jest nieważna ex tunc ze względu na abuzywność postanowień określających główne świadczenia stron. Zastosowanie w tej sytuacji znajdują przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu i nienależnym świadczeniu (art. 405 i nast. k.c.). W ocenie Sądu Apelacyjnego wynikające z nich zasady rozliczeń w sprawach z udziałem konsumentów mogą być modyfikowane tylko wówczas, jeżeli w określonym stanie faktycznym poprzez ich zastosowanie zostałyby zniweczone cele dyrektywy 93/13. W wyroku z 15 czerwca 2023 r. Trybunał Sprawiedliwości UE podkreślił, że ochrona przyznana przez dyrektywę 93/13 nie może być ograniczona jedynie do okresu wykonania umowy zawartej z konsumentem przez przedsiębiorcę, ale obowiązuje również po wykonaniu tej umowy. Tak więc o ile w przypadku unieważnienia zawartej między konsumentem a przedsiębiorcą umowy z powodu nieuczciwego charakteru jednego z jej warunków do państw członkowskich należy z pewnością uregulowanie, w drodze ich prawa krajowego, skutków tego unieważnienia, o tyle musi się to odbyć z poszanowaniem ochrony przyznanej konsumentowi przez tę dyrektywę, w szczególności poprzez zapewnienie przywrócenia sytuacji prawnej i faktycznej, jaka istniałaby w braku zaistnienia takiego nieuczciwego warunku (tak też TSUE w wyrokach z 15 czerwca 2023 r., C-287/22, pkt 30, z 16 marca 2023 r., C-6/22, pkt 21, 22).

Należy zwrócić uwagę, że przedstawiona przez Trybunał Sprawiedliwości UE w wyroku z 19 czerwca 2025 r. wykładnia art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 modyfikuje zasady rozliczeń stron nieważnej umowy kredytu tylko w sytuacji, w której konsument został pozwany przez bank o zwrot kapitału mimo, że nie dochodził od banku zwrotu całości własnego świadczenia obejmującego kwotę nienależnie wypłaconego mu kredytu. Wzgląd na ochronę konsumenta został szczególnie mocno podkreślony w punkcie 39 tego wyroku i w tym kontekście należy analizować przyjęte rozwiązanie (pkt 44), które ma na celu ochronę konsumenta w sprawie z powództwa przedsiębiorcy opartego na nieważności umowy zawierającej niedozwolone postanowienia umowne. Tylko w takim przypadku Trybunał za sprzeczną z celami dyrektywy 93/13 uznał praktykę ugruntowaną w orzecznictwie krajowym, zgodnie z którą niezależnie od kwoty spłat dokonanych przez konsumenta w wykonaniu nieważnej umowy przedsiębiorca ma prawo żądać od konsumenta zwrotu całej nominalnej kwoty udzielonego kredytu. W ocenie Sądu Apelacyjnego skoro konsument może sanować niedozwolone postanowienia umowne i sprzeciwić się w ten sposób zastosowaniu sankcji nieważności umowy, jeżeli byłby narażony na szczególnie szkodliwe skutki (por. wyroku TSUE z 3 października 2019 r., C-260/19, pkt 58), to tym bardziej może podjąć decyzję o zakresie świadczenia nienależnego, którego zwrotu będzie żądał od przedsiębiorcy. W sytuacji, w której kredytobiorca w powództwie przeciwko bankowi żąda jedynie zwrotu nadwyżki ponad spłacony kapitał, a więc daje wyraz woli rozliczenia się z bankiem z nienależnie uzyskanej kwoty kredytu i spłaty długu w tej części, ograniczenie roszczenia kondykcyjnego banku znajduje uzasadnienie w wykładni art. 410 § 2 k.c. w zgodzie z celami dyrektywy 93/13. Zobowiązanie konsumenta do spłaty kapitału, de facto po raz drugi, nie tylko nie przywraca sytuacji prawnej i faktycznej, jaka istniałaby w braku nieuczciwego warunku, lecz stawia go w sytuacji niekorzystnej tylko dlatego, że zdecydował się na dochodzenie od banku części świadczenia nienależnego, chcąc jednocześnie spłacić dług obejmujący oddaną mu do dyspozycji kwotę kredytu, która w związku z nieważnością umowy, stała się świadczeniem nienależnym.

Nie ma natomiast podstaw do odstąpienia od teorii dwóch kondykcji w sporze z powództwa konsumenta przeciwko bankowi, w ramach którego kredytobiorca dochodzi zwrotu całego świadczenia spełnionego na poczet nieważnej umowy. Konsument może żądać zwrotu całego świadczenia, a od inicjatywy banku uprawnionego do potrącenia własnej wierzytelności z wierzytelności kredytobiorcy (art. 498 k.c.) zależy wynik rozliczenia (tak też Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z 8 lipca 2025 r., I ACa 2199/24, niepubl. oraz Ł. W., Czy TSUE przywrócił teorię salda? Omówienie wyroku TS z dnia 19 czerwca 2025 r., C-396/24 (L.), Lex/el.). Z tych przyczyn argumentacja pozwanego uzasadniająca częściową zmianę wyroku i oddalenie powództwa nie jest trafna.

Nie mógł odnieść skutku zarzut naruszenia art. 496 k.c. i art. 497 k.c. Sąd Okręgowy prawidłowo nie uwzględnił zgłoszonego przez pozwanego zarzutu zatrzymania świadczenia zasądzonego na rzecz powodów. W postanowieniu z 8 maja 2024 r. (C-424/22, Legalis) Trybunał Sprawiedliwości UE stwierdził, że zastosowanie prawa zatrzymania przy rozliczeniu świadczeń nienależnych stron, powstałych w następstwie nieważności umowy kredytu zawierającej nieuczciwe klauzule, pozostaje w sprzeczności z art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13, ponieważ zagraża skuteczności ochrony przyznanej konsumentom przez dyrektywę 93/13, jak i osiągnięciu zamierzonego przez nią skutku odstraszającego.

Nie zasługiwał na uwzględnienie zarzut naruszenia art. 455 k.c. i art. 481 § 1 k.c. Zdaniem skarżącego roszczenie restytucyjne powodów stało się wymagalne z chwilą złożenia przez nich oświadczenia w postępowaniu sądowym o odmowie sanowania niedozwolonych klauzul umownych. Stanowisko to jest błędne z następujących przyczyn.

W wyroku z 7 grudnia 2023 r. (C-140/22, pkt 58, Legalis) Trybunał Sprawiedliwości UE wskazał, że skoro art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 wymaga, aby nieuczciwe warunki nie były wiążące dla konsumentów, to taki skutek nie może zostać zawieszony albo uzależniony od spełnienia przesłanek przewidzianych przez prawo krajowe lub wynikających z orzecznictwa krajowego. Stwierdził, że możliwość sprzeciwienia się przez konsumenta stosowaniu dyrektywy 93/13 nie może być rozumiana w ten sposób, że nakłada na niego, w celu dochodzenia praw, które wywodzi z tej dyrektywy, pozytywny obowiązek powołania się na przepisy tej dyrektywy w drodze sformalizowanego oświadczenia złożonego przed sądem (pkt 56). W konsekwencji nieaktualna stała się wykładnia przedstawiona w uchwale Sądu Najwyższego z 7 maja 2021 r. (III CZP 6/21, Legalis), według której konsument mógł w sposób wiążący przedsiębiorcę złożyć oświadczenie o odmowie sanowania niedozwolonych klauzul umownych dopiero po udzieleniu mu przez sąd pouczenia o skutkach nieważności umowy.

W ocenie Sądu Apelacyjnego powodowie już w reklamacji doręczonej pozwanemu przed wytoczeniem powództwa oraz w pozwie jednoznacznie wskazali, że akceptują skutki nieważności umowy kredytu i domagają się zwrotu świadczeń spełnionych nienależnie na rzecz pozwanego. Z tych względów prawidłowo Sąd Okręgowy powiązał wymagalność ich świadczenia z doręczeniem pozwanemu reklamacji zawierającej wezwanie do zapłaty oraz odpisu pisma procesowego o rozszerzeniu powództwa.

Z tych przyczyn Sąd Apelacyjny oddalił apelację (art. 385 k.p.c.), orzekając o kosztach postępowania apelacyjnego na podstawie art. 98 § 1, 1 ¹ i 3 k.p.c.

Dagmara Olczak-Dąbrowska