VIII ACa 697/25 - wyrok z uzasadnieniem Sąd Apelacyjny w Warszawie z 2025-04-15
Sygn. akt VIII ACa 697/25
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 kwietnia 2025 r.
Sąd Apelacyjny w Warszawie VIII Wydział Cywilny w składzie następującym:
Przewodniczący: Sędzia SA Paulina Asłanowicz
Protokolant: Katarzyna Konarzewska
po rozpoznaniu w dniu 15 kwietnia 2025 r. w Warszawie
na rozprawie
sprawy z powództwa M. T. i A. T.
przeciwko Bank (...) spółce akcyjnej z siedzibą w W.
o ustalenie
na skutek apelacji pozwanego
od wyroku Sądu Okręgowego Warszawa - Praga w Warszawie
z dnia 14 września 2022 r. sygn. akt I C 192/21
1. oddala apelację;
2. zasądza od Bank (...) spółki akcyjnej z siedzibą w W. na rzecz M. T. i A. T. kwotę 8 100 złotych (osiem tysięcy sto złotych) tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu apelacyjnym wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia uprawomocnienia się orzeczenia w tej części do dnia zapłaty.
SSA Paulina Asłanowicz
Sygn. akt VIII ACa 697/25
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 14 września 2022 roku Sąd Okręgowy Warszawa - Praga w Warszawie ustalił nieważność umowy o kredyt hipoteczny numer (...) zawartej dnia 16 października 2006 roku pomiędzy powodami i pozwanym i zasądził od pozwanego Bank (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w W. na rzecz powodów kwotę 11.817 zł tytułem zwrotu kosztów procesu.
Powyższy wyrok wydany został w oparciu o następujące ustalenia i rozważania prawne:
W dniu 14 września 2006 roku M. T. oraz A. T. złożyli w oddziale Banku (...) wniosek o udzieleni kredytu na zakup lokalu mieszkalnego waloryzowanego do franka szwajcarskiego.
Przy składaniu wniosku pozwany poinformował powodów, że: wybierając zadłużenie w walucie obcej kredytobiorcy korzystają aktualnie z oprocentowania niższego w porównaniu z kredytem złotowym i spłacają miesięcznie niższą ratę kredytu, zaciągając zobowiązanie w walucie obcej narażeni są na ryzyko zmiany kursów walutowych, występowanie ryzyka kursowego sprawia, że zarówno rata spłaty jak i wysokość zadłużenia tytułem zaciągniętego kredytu przeliczona na PLN na dany dzień podlega ciągłym wahaniom, w zależności od aktualnego kursu waluty, a ryzyko kursowe jest znacznie mniejsze, jeżeli o kredyt walutowy ubiega się kredytobiorca osiągający dochody w tej samej walucie obcej. Ponadto podano, że zarówno w przypadku kredytów złotowych jak i walutowych oprocentowanych w oparciu o zmienną stopę procentową kredytobiorca ponosi ryzyko zmian stóp procentowych.
W informacji wskazano także przykładowe symulacje zmiany stóp procentowych, symulację zmian kursu franka szwajcarskiego pomiędzy lutym 2000 roku a sierpniem 2006 roku, z której to symulacji wynikało, że kurs ten wahał się pomiędzy poziomem około 2,25 zł za 1 CHF do około 3,20 zł za 1 CHF. Dodatkowo wskazano wykres zmian stawki LIBOR 3M CHF za okres od stycznia 2005 roku do czerwca 2006 roku.
W dniu 16 października 2006 Bank podjął decyzję o przyznaniu powodom kredytu. Tego samego dnia powodowie – M. T. oraz A. T. zawarli z pozwanym Bankiem (...) Spółką Akcyjną w W. umowę o kredyt hipoteczny nr (...), na podstawie której strona pozwana udzieliła powodom kredytu w kwocie 548.733 zł. Kredyt indeksowany był kursem franka szwajcarskiego i został udzielony na okres 420 miesięcy. Powodowie zobowiązali się zwrócić kredyt wraz z oprocentowaniem w 420 miesięcznych ratach, w tym 419 równych oraz jednej racie obejmującej wyłącznie odsetki. Spłata rat miała następować poprzez jej potrącenie z rachunku bankowego powodów. Kredyt był przeznaczony na: sfinansowanie nabycia przez powodów spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego przy Alei (...) w W. - 475.000 zł, modernizację i renowację mieszkania - 61.700 zł, refinansowanie kosztów - 6.600 zł oraz koszty wliczone w kredyt - 5.433 zł. W § 2 ust. 2 umowy strony ustaliły, iż kredyt jest indeksowany do CHF, po przeliczeniu wypłaconej kwoty zgodnie z kursem CHF według Tabeli Kursów Walut Obcych obowiązującej w Banku (...) w dniu uruchomienia kredytu lub transzy. Po uruchomieniu kredytu lub pierwszej transzy kredytu wypłaconego w transzach Bank miał wysyłać do kredytobiorcy pismo, informujące o wysokości pierwszej raty kredytu, kwocie kredytu w CHF oraz jego równowartości w PLN zgodnie z kursem kupna CHF według Tabeli Kursów Walut Obcych obowiązującej w Banku (...) w dniu uruchomienia kredytu/transzy, przy czym zmiany kursów walut w trakcie okresu kredytowania miały wpływ na wysokość kwoty zaciągniętego kredytu oraz raty kapitałowo - odsetkowej.
Z kolei powodowie jako kredytobiorcy zobowiązali się do spłacenia – ustalonej w ten sposób kwoty kredytu wyrażonej w CHF w złotych polskich, z zastosowaniem kursu sprzedaży CHF obowiązującego w dniu płatności raty kredytu w Tabeli Kursów Walut Obcych obowiązującej w Banku (...) S.A.
W § 5 ust. 4 umowy zawarto potwierdzenie zapoznania się przez kredytobiorców z „Informacją dla wnioskodawców ubiegających się o produkty hipoteczne indeksowane kursem waluty obcej, oparte na zmiennej stopnie procentowej”.
Kredyt był oprocentowany według zmiennej stopy procentowej, której wysokość ustalana były przy wykorzystaniu stawki bazowej LIBOR3M i stałej marży banku.
Zabezpieczeniem spłaty kredytu była m.in. hipoteka kaucyjna w złotych polskich, ustanowiona na nieruchomości, która było przedmiotem kredytowania.
Załącznikami do umowy kredytu miał być regulamin, dyspozycja wypłaty kredytu, pełnomocnictwo dla banku oraz cennik. W § 1 umowy kredytobiorcy oświadczyli, że otrzymali regulamin, zapoznali się z nim oraz zaakceptowali warunki w nim zawarte.
W regulaminie kredytowania osób fizycznych w ramach usług bankowości hipotecznej w Banku (...) S.A. wskazano w § 8 ust. 3, że w przypadku kredytu w walucie obcej kwota spłaty obliczona jest według kursu sprzedaży dewiz, obowiązującego w banku na podstawie obowiązującej w banku tabeli kursów walut obcych z dnia spłaty. Z kolei w § 8 pkt 4 regulaminu ustalono, że w przypadku kredytu w walucie obcej kredytobiorca może zastrzec w umowie kredytu, że bank będzie pobierał ratę spłaty z rachunku w walucie, do jakiej kredyt jest indeksowany, o ile ten rachunek jest dostępny w aktualnej ofercie banku. Regulamin zawierał także postanowienia dotyczące możliwości przewalutowania kredytu.
Przy podpisywaniu umowy pozwany wykorzystał standardowo stosowany przez siebie wzór. Umowa nie była indywidualnie uzgadniana, w szczególności nie były negocjowane sposoby ustalenia przez bank kursów walut na potrzeby jej wykonywania.
Zarówno przed jak i przy zawarciu umowy pozwany nie udzielił powodom informacji na temat tego, w jaki sposób raty będą przeliczane na franka szwajcarskiego, w jaki sposób będzie ustalany kurs tej waluty na potrzeby wykonywania umowy, w oparciu o jakie kryteria kształtowane są tabele kursowe wykorzystywane przez bank. Informacji na ten temat nie zawierała ani umowa, ani pozostałe dokumenty przekazane powodom.
W dacie zawierania umowy żaden z powodów nie był przedsiębiorcą. Lokal sfinansowany z kredytu miał zabezpieczyć potrzeby mieszkaniowe stron i nie prowadzono w nim działalności gospodarczej. Z uwagi na niewystarczającą zdolność kredytową powodom została rekomendowana umowa indeksowana walutą CHF. Zaprezentowano im też archiwalny kurs franka szwajcarskiego obrazujący stałość tej waluty. Nie wskazano prognoz kursu. Powodowie byli zapewniani, że przedstawiona im umowa zawiera najkorzystniejsze i najbezpieczniejsze zapisy. Przedstawiono im również symulację spłaty rat kredytu, podkreślając jednocześnie stabilność i bezpieczeństwo franka szwajcarskiego w oparciu o archiwalne kursy oraz zapewniając, że wahania kursu – o ile wystąpią – będą symboliczne. Powodom nie wyjaśniono szczegółowo, na czym polega ryzyko kursowe. Osoby działające w imieniu pozwanego zapewniały powodów o stabilności franka szwajcarskiego.
Powodowie nie mieli możliwości spłacania kredytu bezpośrednio w CHF. Dopiero po uzyskaniu takiej informacji z mediów, zwrócili się do pozwanego o możliwość zawarcia aneksu w tym przedmiocie.
Dnia 30 stycznia 2009 roku został zmieniony § 7 ust. 1 umowy, w którym wskazano, iż kredytobiorca zobowiązuje się spłacić kwotę kredytu w CHF ustaloną zgodnie z § 2 umowy”. Nadto strony dokonały zmiany § 7 ust. 3 umowy wskazując, że spłata kredytu następować będzie poprzez bezpośrednie potrącenie przez bank należnych mu kwot z rachunku kredytobiorcy.
Kredyt został uruchomiony zgodnie z umową, wypłacony w dwóch transzach: 528.732,99 zł – w dniu 20 października 2006 roku i 20.000 zł – w dniu 03 stycznia 2007 roku.
W związku z realizacją umowy Bank pobierał od powodów: składki na ubezpieczenie na życie, opłaty z tytułu ubezpieczenia nieruchomości, opłaty z tytułu refinansowania kosztów ubezpieczenia pomostowego, opłaty z tytułu wyceny oraz raty kapitałowo – odsetkowe.
Te ustalenia faktyczne w części były bezsporne pomiędzy stronami, a dotyczyło to przede wszystkim treści umowy oraz jej zmiany w dniu 30 stycznia 2009 roku. Fakty bezsporne zostały ustalone przez Sąd Okręgowy na podstawie zgodnych twierdzeń stron, dokumentu umowy i aneksu oraz pełnej dokumentacji kredytowej – wniosku, decyzji, informacji i regulaminu.
Ustalenia dotyczące okoliczności zawarcia umowy, braku uzgadniania jej postanowień, faktycznego niespełnienia przez bank obowiązku informacyjnego poczyniono na podstawie zeznań powodów, które Sąd I – ej instancji uznał w całości za wiarygodne.
Sąd Okręgowy pominął dowód z zeznań świadka J. C. na podstawie art. 235 2 § 1 pkt 2 k.p.c., gdyż fakty, które potwierdzić miał ten świadek były irrelewantne z punktu widzenia rozstrzygnięcia sprawy. Dotyczyły one bowiem sposobu wykonywania umowy, ustalania kursów walut przez bank oraz walutowego charakteru kredytu.
Na podstawie art. 235 2 § 1 pkt 2 k.p.c. Sąd Okręgowy pominął także wniosek pozwanego o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego z zakresu finansów i bankowości. Opinia miała zmierzać do przedstawienia sposobu funkcjonowania rynku, oceny praktyk banku, czy nawet dokonania ocen o charakterze prawnym, które zastrzeżone są dla sądu przy wyrokowaniu.
Sąd I – ej instancji przeprowadził natomiast dowód z zeznań świadka A. K., który okazał się nieprzydatny dla rozpoznania sprawy, gdyż świadek ta nie kojarzyła powodów, nie zapoznawała się z ich dokumentacją kredytową oraz nie wiedziała, czy uczestniczyła w ich procesie kredytowym. Przedstawiła natomiast ogólne zasady oferty kredytowej pozwanego w 2006 roku, procedury zawarcia umowy kredytowej, szkolenia pracowników oraz założenia co do informacji, które były przekazywane kredytobiorcom przy zawieraniu umów kredytowych. Jednakże z uwagi na ogólny charakter zeznań świadka, która nie miała żadnej wiedzy na temat procesu zawierania umowy z powodami, zeznania te okazały się być nieprzydatne dla wykazania faktów powoływanych przez stronę pozwaną. Obowiązujące u pozwanego procedury nie miały znaczenia, bowiem to, że zostały wprowadzone nie oznaczało, że przestrzegano ich w przypadku zawarcia umowy z powodami.
Powództwo główne okazało się zdaniem Sądu Okręgowego w całości zasadne, wobec czego nie podlegało rozpoznaniu żądanie ewentualne.
Sąd Okręgowy doszedł do przekonania, że powodowie mają status konsumentów. Okoliczność ta do czasu rozprawy w dniu 07 września 2022 roku była zresztą niekwestionowana przez pozwanego. Kredyt został zaciągnięty na potrzeby zakupu lokalu mieszkalnego, w którym powodowie zresztą zamieszkują do dnia dzisiejszego. W lokalu tym nie była prowadzona działalność gospodarcza, zaś w chwili zawierania umowy żaden z powodów działalności takiej nie prowadził.
W ocenie Sądu I – ej instancji postanowienia zawarte w § 2 pkt 2 i § 7 pkt 1 w zw. z § 8 ust. 3 regulaminu umowy stanowią klauzule niedozwolone w rozumieniu art. 385 1 k.c. skutkujące jej nieważnością. Brak jest bowiem określenia metody ustalania przez bank „tabelowych” kursów kupna i sprzedaży franka szwajcarskiego. Określenie tych istotnych elementów umowy zostało pozostawione do jednostronnej decyzji strony pozwanej. W związku z tym postanowienia te kształtują prawa i obowiązki kredytobiorców sprzecznie z dobrymi obyczajami i rażąco naruszają ich interesy.
Ponadto zdaniem Sądu Okręgowego pozwany nie zaoferował dowodów wykazujących, aby strona powodowa została należycie poinformowana o ryzyku kursowym wiążącym się z zawarciem umowy kredytu, w której kwota kredytu jest waloryzowana do franka szwajcarskiego, zaś umowa miała obowiązywać przez 30 lat. M. T. i A. T. wskazali, że przed i przy zawarciu umowy nie zostało przedstawione im realne ryzyko zmiany kursu franka szwajcarskiego, a wręcz przeciwnie zapewniano ich, że jest to waluta stabilna. Niewątpliwie nie spełnia wymogu prawidłowej informacji dokument podpisany przez M. T. i A. T. przy składaniu wniosku kredytowego.
Strona pozwana nie wykazała także zdaniem Sądu I – ej instancji, by kwestionowane postanowienia umowy zostały uzgodnione indywidualnie z powodami, zaś ciężar wykazania tego faktu spoczywał właśnie na Banku. Wpływ konsumenta na treść postanowienia umownego nie może polegać tylko na teoretycznej możliwości wystąpienia z wnioskiem o zmianę określonych postanowień umowy. Nie stanowi także indywidualnego uzgodnienia dokonanie wyboru przez konsumenta jednego z rodzajów umowy przedstawionej przez przedsiębiorcę.
W ocenie Sądu Okręgowego nie ma możliwości utrzymania w mocy umowy kredytowej zawartej przez strony bez niedozwolonych postanowień regulujących mechanizm indeksacji i różnic kursów walutowych. Prowadziłoby to bowiem do zmiany charakteru umowy poprzez wyeliminowanie ryzyka kursowego związanego z indeksacją kwoty kredytu do CHF, a tylko istnienie owego ryzyka uzasadnia zastosowanie w umowie przy określaniu wysokości oprocentowania stopy międzybankowej tej waluty, czyli LIBOR. Skoro zamiarem stron było zawarcie umowy kredytu indeksowanego kursem CHF, to istnienie owej umowy bez klauzul indeksacyjnych nie ma racji bytu i jest sprzeczne z naturą tego stosunku obligacyjnego, gdyż przekształcenie kredytu indeksowanego w kredyt złotowy jest tożsame ze zmianą głównego przedmiotu umowy. Ponadto wyeliminowanie tych klauzul uniemożliwia wykonanie umowy z uwagi na brak mechanizmu ustalenia wysokości zobowiązania kredytobiorcy. Jednocześnie wśród przepisów prawa cywilnego brak jest przepisów dyspozytywnych, które mogłyby zastąpić analizowane postanowienia umowy stron. W szczególności nie jest nim art. 358 § 2 k.c., gdyż obowiązuje on od dnia 24 stycznia 2009 roku, a więc nie może on obejmować swoim skutkiem umowy zawartej przez strony. Ponadto normuje on sposób wykonania zobowiązań, których przedmiotem jest suma pieniężna wyrażona w walucie obcej, podczas gdy powinnością powodów wynikającą z umowy była zapłata rat kredytu w złotych polskich i sam kredyt był udzielony w złotych polskich.
Bezskuteczność niedozwolonych postanowień z mocy prawa „od początku” oznacza, że, że sąd ma obowiązek uwzględnić ją z urzędu, a jej stwierdzenie ma charakter deklaratywny. Jednocześnie taka bezskuteczność, która prowadziła do tego, że przy jej uwzględnieniu umowa nie mogła być w całości wykonana od początku, niewątpliwie powoduje, że jej treść i cel sprzeczne były z właściwości (naturą) stosunku prawnego, jakim jest umowa kredytu bankowego (art. 353 1 k.c.). Tym samym przy jej zawarciu doszło do naruszenia zasady swobody umów, to zaś powoduje, że jest ona sprzeczna z prawem (art. 58 § 1 k.c.).
Uznanie umowy za nieważną doprowadziło Sąd Okręgowy do uwzględnienia żądania ustalenia. Wbrew wywodom strony pozwanej, powodowie mają niewątpliwie interes prawny w domaganiu się ustalenia (art. 189 k.p.c.). Strona powodowa może nie uzyskać pełnej i skutecznej ochrony swoich praw w razie uwzględnienia tylko żądania o zapłatę.
Sąd I – ej instancji nie dopatrzył się w żądaniu powodów nadużycia prawa podmiotowego. To bowiem działania strony pozwanej, polegające na zamieszczeniu w powszechnie stosowanym wzorcu umownym klauzul abuzywnych, spowodowały skutek w postaci nieważności umowy. Zamieszczenie zaś takich klauzul we wzorcu ma charakter bezprawny i nie może korzystać z ochrony określonej art. 5 k.c.
Niezasadny jest także zdaniem Sądu Okręgowego podnoszony przez pozwanego zarzut przedawnienia. Skoro powodowie nie dochodzą w ramach roszczenia głównego zapłaty, przedmiotem zaś procesu jest ustalenie nieważności umowy, czyli ustalenie nieistnienia praw, jakie miałyby z tej umowy wynikać, to w stosunku do takiego żądania pozwu aktualność zarzutu przedawnienia jest logicznym niepodobieństwem.
O kosztach procesu orzeczono na podstawie art. 98 § 1 i 3 w zw. z art. 99 k.p.c.
Apelację od tego wyroku wniósł pozwany, zaskarżając go w całości. Zarzucił mu naruszenie: przepisów postępowania, które miało istotny wpływ na wynik sprawy w postaci: art. 235 ( 2) § 1 pkt 2 k.p.c. w zw. z art. 278 § 1 k.p.c., art. 227 k.p.c. poprzez bezpodstawne pominięcie dowodu z opinii biegłego, art. 235 ( 2) § 1 pkt 2 k.p.c. w zw. z art. 227 k.p.c. poprzez pominięcie dowodu z zezna świadka J. C., art. 271 k.p.c. w zw. z art. 155 § 2 k.p.c. w zw. z art. 227 k.p.c. poprzez uchylenie pytań pełnomocnika pozwanego do powoda i art. 233 § 1 k.p.c. przez zaniechanie wszechstronnego rozważenia materiału dowodowego i dokonanie sprzecznej z zasadami logiki oraz doświadczenia życiowego, dowolnej oceny dowodów. Ponadto pozwany zarzucił naruszeniu przepisów prawa materialnego, a to: art. 22 ( 1) k.c. w zw. z art. 385 ( 1) § 1 k.c. poprzez jego błędną wykładnię, art. 189 k.p.c. poprzez jego niewłaściwe zastosowanie, art. 353 ( 1) k.c. w zw. z art. art. 385 ( 1) § 1 – 3 k.c. poprzez uznanie, że postanowienia indeksacyjne umowy kredytu w sposób rażący naruszają interesy konsumenta i prowadzą do nierównowagi kontraktowej stron, art. 385 ( 1) § 1 - 3 k.c., art. 385 ( 2) k.c. w zw. z art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 poprzez uznanie, że postanowienia indeksacyjne umowy kredytu mają abuzywny charakter, z art. 4 w zw. z art. 1 ust. 1 lit a) i b) ustawy z dnia 29 lipca 2011 roku o zmianie ustawy Prawo bankowe w zw. z art. 316 § 1 k.p.c. i art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13 poprzez ich błędną wykładnię, art. 385 ( 1) § 2 k.c. w zw. z art. 65 § 1 i 2 k.c. poprzez ich błędną wykładnię oraz art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 w zw. z art. 267 TFUE poprzez całkowity brak realizacji obowiązku poinformowania powodów jako konsumentów o skutkach prawnych unieważnienia umowy kredytu indeksowanego w CHF.
Wskazując na powyższe zarzuty, pozwany wniósł o zmianę poprzez oddalenie powództwa w całości i zasądzenie od powodów na rzecz pozwanego zwrotu kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych za postępowanie apelacyjne. Ewentualnie, pozwany domagał się uchylenia zaskarżonego wyroku w całości i przekazania sprawy Sądowi I – ej instancji do ponownego rozpoznania. Na podstawie art. 380 k.p.c. pozwany wniósł także o dopuszczenie i przeprowadzenie dowodów z opinii biegłego z zakresu bankowości, rachunkowości i finansów i z zeznań świadka J. C..
Pismem z dnia 21 lutego 2023 roku pozwany zgłosił procesowy zarzut zatrzymania, powołując się na materialnoprawne oświadczenie złożone przez niego w tym zakresie. Pismem z dnia 31 marca 2023 roku powodowie wnieśli o nieuwzględnienie tego zarzutu.
W odpowiedzi na apelację pozwanego powodowie wnieśli o jej oddalenie jako niezasadnej i zasądzenie na ich rzecz kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu apelacyjnym. Domagali się także pominięcia dowodów zawnioskowanych przez pozwanego w apelacji.
Pismem z dnia 7 lutego 2025 roku pozwany powołał się na potrącenie dokonane przez powodów. Na rozprawie apelacyjnej w dniu 15 kwietnia 2025 roku pozwany cofnął wniosek dowodowy zgłoszony w tym zakresie.
Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:
Apelacja nie zasługiwała na uwzględnienie.
Sąd Okręgowy, wydając zaskarżony wyrok, wyjaśnił wszystkie okoliczności istotne dla rozstrzygnięcia sprawy, przeprowadził postępowanie dowodowe, które po jego uzupełnieniu przed Sąd Apelacyjny pozwalało na dokonanie prawidłowych ustaleń faktycznych. Sąd Apelacyjny przyjął te ustalenia za własne.
Jako niezasadny należy ocenić zarzut apelacyjny dotyczący pominięcia dowodu z zeznań świadka J. C.. Dowód ten zmierzał w istocie do wykazania tego, w jaki sposób pozwany wykonywał sporne umowy, podczas gdy jest to okoliczność obojętna dla oceny abuzywności postanowień umowy, a tym samym dla wyniku niniejszego procesu. Informacje dotyczące ogólnej praktyki obsługi klienta i założeń, jakie powinny być realizowane w procesie zawierania umów kredytowych, bez ich odniesienia do realiów, w jakich sporny stosunek prawny nawiązała strona powodowa, nie mogą natomiast uzasadniać przyjęcia tego, że miała ona możliwość podjęcia negocjacji odnośnie do warunków indeksacji, a zwłaszcza, że takie negocjacje toczyła, jak również tego, że zakres udzielonych jej informacji, w tym zwłaszcza dotyczących ryzyka walutowego, był szerszy niż wynika to z dokumentów oraz złożonych w sprawie wyjaśnień. Wnioskowany świadek w ogóle nie uczestniczył w procesie zawarcia umowy z powodami. W konsekwencji nie można podzielić stanowiska apelacji co do naruszenia art. 235 2 § 1 pkt 2 k.p.c. w zw. z art. 227 k.p.c. Skoro pozwany nie podważył w apelacji prawidłowości oceny Sądu Okręgowego co do braku przydatności zeznań świadka dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy, wniosek zgłoszony w trybie art. 380 k.p.c. był niezasadny.
Z tych samych przyczyn nie doszło do naruszenia reguł oceny dowodów w zakresie zeznań świadka A. K., która nie odniosła się w nich w ogóle do okoliczności zawarcia umowy z powodami, a relacjonowała irrelewantne kwestie związane z procedurami obowiązującymi u pozwanego. Świadek nie uczestniczyła bezpośrednio w procesie zawierania umowy, a kluczowe znaczenie dla rozpoznania niniejszej sprawy miało ustalenie, jakie konkretnie informacje uzyskała strona powodowa przy zawieraniu umowy, a nie jakie zasady obowiązywały wówczas w banku. Sam fakt istnienia określonych procedur nie może świadczyć o tym, że w przypadku strony powodowej zostały one dopełnione.
Pozwany zarzucił naruszenie art. 235 ( 2) § 1 pkt 2 k.p.c. w zw. z art. 278 § 1 k.p.c., art. 227 k.p.c. poprzez pominięcie dowodu z opinii biegłego z dziedziny bankowości oraz rachunkowości. Ocena abuzywności postanowień umownych nie wymaga odwoływania się do opinii biegłego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 października 2022 roku, II CSKP 898/22). Ani zbadanie rzeczywistych skutków ekonomicznych umowy, ani rzeczywistej skali naruszenia interesów konsumenta, ani też stwierdzenie istniejącej de iure nieograniczonej swobody banku w kształtowaniu kursów walut nie wymaga skorzystania z opinii biegłego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 2023 roku, II CSKP 1460/22).
Wobec stwierdzenia przez Sąd Odwoławczy braku podstaw do modyfikacji treści umowy po usunięciu z niej postanowień uznanych za abuzywne, bezprzedmiotowe jest prowadzenie postępowania dowodowego na okoliczność różnych scenariuszy rozliczenia umowy, w tym ustalenia różnicy pomiędzy wysokością zobowiązania strony powodowej przy zastosowaniu kursu średniego NBP dla waluty CHF i jego wysokością obliczoną według kursu zastosowanego przez pozwanego.
Zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. odwoływał się m.in. do wadliwej, zdaniem skarżącego, oceny wiarygodności zeznań powodów. W okolicznościach sprawy niniejszej, po przeprowadzeniu innych dowodów, Sąd I - ej instancji miał podstawy do przyjęcia, że okoliczności sporne, istotne dla poczynienia ustaleń relewantnych z punktu widzenia rozsądzenia sporu, nie zostały wyjaśnione w sposób dostateczny, toteż zasadnie dopuścił dowód z przesłuchania stron, ograniczając go do przesłuchania strony powodowej. Należy przy tym podkreślić, że brak jest podstaw do przyjęcia jakiejś formalnej hierarchii środków dowodowych z punktu widzenia ich wiarygodności i mocy (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 9 czerwca 1976 roku, III CZP 46/75 i wyroki: z dnia 16 lutego 1994 roku, II CRN 176/93 oraz z dnia 27 czerwca 2000 roku, I CKN 288/00). Dlatego subsydiarny charakter dowodu z zeznań stron nie przekreśla z góry jego wiarygodności, niezależnie od tego, że uzyskane w ten sposób informacje pochodzą od osoby bezpośrednio zainteresowanej w osiągnięciu korzystnego dla niej rozstrzygnięcia. Wobec braku miarodajnych przeciwdowodów zaoferowanych przez bank celem wykazania rodzaju informacji przekazanych ustnie stronie powodowej przed zawarciem umowy oraz udzielonych wówczas pouczeń, a także stworzenia możliwości podjęcia negocjacji dotyczących spornych obecnie elementów umowy, należy uznać, że złożone przez powodów zeznania mogą stanowić miarodajną podstawę ustaleń stanu faktycznego.
Odwołując się do wiedzy płynącej z doświadczenia życiowego, przyjąć należy, że zamiarem racjonalnie działającego konsumenta nie jest przyjęcie nieograniczonego i nieprzewidywalnego ryzyka związanego ze zmianą kursu CHF, polegającego na niedającym się przewidzieć wzroście wartości podlegającego spłacie kapitału, mimo regularnego spłacania rat w oczekiwanej przez bank wysokości. W tym stanie rzeczy uznanie za wiarygodne twierdzenia, że - podejmując decyzję o związaniu się sporną umową - konsument zakładał, na podstawie przedstawionych informacji, że jest to dla niego rozwiązanie korzystne i bezpieczne, nie jest sprzeczne ze wskazaniami logicznego rozumowania, ani doświadczenia życiowego.
Podniesiony przez pozwanego zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. został powiązany także z zarzutem dowolnej i sprzecznej z zasadami doświadczenia życiowego oceny materiału dowodowego co do niejednoznaczności i nietransparentności zapisów umowy oraz braku indywidualnego uzgodnienia jej postanowień z konsumentami. Tak sformułowany zarzut zdaje się sugerować, że strona pozwana w istocie nie neguje oceny wiarygodności poszczególnych dowodów przeprowadzonych w sprawie, lecz niektóre spośród poczynionych na ich podstawie ustaleń, a zwłaszcza ich ocenę prawną. Należy zwrócić uwagę, że art. 233 § 1 k.p.c. reguluje jedynie kwestię oceny wiarygodności i mocy dowodowej przeprowadzonych w sprawie dowodów, a nie dokonanych ustaleń faktycznych, czy wyprowadzonych z materiału dowodowego wniosków. Uchybienia w tym zakresie winny się skonkretyzować w zarzucie sprzeczności ustaleń faktycznych z materiałem dowodowym. Zaniechanie zaś wszechstronnego rozważenia zebranego w sprawie materiału, czy też pominięcie przez sąd przy wyrokowaniu określonej okoliczności faktycznej, nawet jeżeli strona uważa ją za okoliczność istotną dla rozstrzygnięcia sprawy - nie stanowi o naruszeniu powyższego przepisu. Samo stwierdzenie o wadliwości dokonanych ustaleń faktycznych, odwołujące się do stanu faktycznego, który w przekonaniu strony skarżącej odpowiada rzeczywistości, nie jest więc wystarczające. Konieczne jest wykazanie, że sąd uchybił zasadom logicznego rozumowania lub doświadczenia życiowego, gdyż tylko takie uchybienie może być przeciwstawione uprawnieniu sądu do dokonywania swobodnej oceny dowodów. Ponadto, aby zarzucić naruszenie art. 233 § 1 k.p.c., skarżący powinien wskazać, jaki konkretnie dowód mający istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy sąd uznał za wiarygodny i mający moc dowodową albo za niewiarygodny i niemający mocy dowodowej i w czym przy tej ocenie przejawia się naruszenie zasady swobodnej oceny dowodów (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 stycznia 2002 roku, I CKN 132/01). Takiej argumentacji apelacja pozwanego nie zawiera, co uzasadnia stwierdzenie niezasadności zarzutu naruszenia art. 233 § 1 k.p.c.
Zarzut ten stanowił zresztą w zasadniczej części polemikę z oceną prawną prawidłowo ustalonego stanu faktycznego, które to ustalenia w zakresie istotnym dla rozstrzygnięcia sprawy zgodne były z treścią zebranego materiału dowodowego. Spór stron sprowadzał się bowiem zasadniczo do kwestii prawnych, które pozwany błędnie identyfikował w apelacji jako odnoszące się do sfery faktów. W konsekwencji Sąd Apelacyjny przyjął za własne te ustalenia faktyczne, które miały znaczenie dla rozpoznania sprawy i nie pozostawały w sprzeczności z dokonaną oceną prawną zgłoszonego roszczenia.
Powołany w apelacji art. 316 k.p.c. w powiązaniu z naruszeniem art. 4 ustawy antyspreadowej nie może stanowić podstawy do wysuwania zarzutów w kwestii określenia konsekwencji wynikających z obowiązywania normy prawnej, jak również dotyczących subsumcji ustaleń faktycznych do wskazanej normy, a tak właśnie, formułując powyższy zarzut apelacyjny, uczynił pozwany bank. Mająca wyłącznie procesowy charakter zasada aktualności orzeczenia sądowego nie może służyć stosowaniu nowych przepisów prawa materialnego do okoliczności, które zaszły przed ich wejściem w życie.
Słusznie natomiast zarzucił pozwany brak dostatecznego wyjaśnienia, w tym w toku przesłuchania powoda, okoliczności dotyczących związku zawartej umowy z prowadzoną przez powoda działalnością gospodarczą, który to fakt, zanegowany przez Sąd Okręgowy, wynikał niezbicie już chociażby z wniosku kredytowego (k. 102), jak i dokumentu CEIDG dołączonego do apelacji, w którym lokal nr (...) przy Al. (...) został wskazany jako dodatkowe miejsce p (k. 451 – 452). Spowodowało to konieczność uzupełnienia postępowania dowodowego przez przesłuchanie powoda. Z zeznań tych wynikało zaś, że lokal nabyty za środki ze spornej umowy kredytu nie był nigdy wykorzystywany przez powoda do prowadzenia działalności wydawniczej, którą kontynuował on w dotychczasowym miejscu, zajmując na nią dwa pokoje mieszkania należącego do rodziców powoda. Miał on służyć jedynie potrzebom powiększającej się rodziny powodów (k. 607v).
Samo posłużenie się kredytowaną nieruchomością jako adresem prowadzonej działalności gospodarczej w celach ewidencyjnych nie jest równoznaczne z gospodarczym jej wykorzystaniem. Gdyby do takiego wykorzystania doszło, to ten fakt nie jest rozstrzygający w sytuacji, gdy ani z wniosku kredytowego, ani z umowy nie wynika gospodarczy cel jej nabycia (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 8 marca 2023 roku, V ACa 207/22). Tym bardziej wskazanie w CEIDG jako dodatkowego miejsca wykonywania działalności gospodarczej lokalu nabytego ze środków uzyskanych z kredytu, nie może przemawiać za uznaniem, że czynność ta była bezpośrednio związana z działalnością gospodarczą, czy zawodową kredytobiorcy, tym bardziej jeśli lokal został w przeważającej mierze nabyty w celu zaspokojenia jego potrzeb osobistych (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 21 kwietnia 2023 roku, V ACa 567/22). W konsekwencji następcze wskazanie jako miejsca wykonywania działalności gospodarczych adresu, pod którym konsumenci również zamieszkiwali, jako działanie charakterystyczne dla przedsiębiorców jednoosobowych, nie pozbawia ich statusu konsumentów, gdyż stanowiłoby de facto przejaw ograniczenia swobody prowadzenia działalności gospodarczej. Zresztą sam rodzaj prowadzonej działalności gospodarczej musiałby przesądzać in concreto o tym, że całą kredytowaną nieruchomość można potraktować jako siedzibę interesów powodów nie jako konsumentów, lecz przedsiębiorców, a zawartą umowę kredytu potraktować jako umowę zawartą na cele niekonsumpcyjne, a w związku z tym odmówić powodom statusu konsumenta w rozumieniu art. 22 ( 1) k.c. (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 23 stycznia 2025 roku, I CSK 545/24). Jeśli bowiem chodzi o wykorzystanie nieruchomości do celów gospodarczych, to z wyroku Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 27 października 2022 roku (C- 485/21, SV.OOD przeciwko E.Ts.D) wynika, że jedynie użytek wyłącznie do celów gospodarczych wyklucza status konsumenta. Należy zatem przyjąć, że sposób wykorzystania nieruchomości nabytej z kredytu ma znaczenie samodzielne w stosunku do mieszanego charakteru umowy kredytu z punktu widzenia jej celów, której kwalifikacja zgodnie z wyrokiem Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 8 czerwca 2023 roku (C-570/21, pkt 53) opiera się na ustaleniu dominującego przeznaczenia pożyczonego kapitału.
Ani charakter działalności gospodarczej powoda, ani jej potrzeby lokalowe nie pozwalają na przyjęcie, że celem nabytego lokalu była realizacja zamierzeń gospodarczych w całości, ani nawet by cel ten przeważał nad zamierzeniami czysto prywatnymi. Podkreślić w tym miejscu należy, że w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej generalnie akcentuje się potrzebę szerokiego, funkcjonalnego ujęcia konsumenta i widoczna jest tendencja do obiektywnego postrzegania tego pojęcia oraz poszerzania jego zakresu (por. m.in. wyroki TSUE: z dnia 28 stycznia 2015 roku, C-375/13, Harald Kolassa przeciwko Baclays Bank plc, pkt 35, z dnia 25 stycznia 2018 roku, C-498/16 Schrems, pkt 41, i z dnia 4 października 2018 roku, C-105/17, Kamenova przeciwko Kamenova, pkt 45).
Zresztą charakter umowy powinien być oceniany z punktu widzenia starannego kredytodawcy, który został poinformowany przez powoda, że źródłem jego utrzymania jest prowadzona działalność gospodarcza. Posiadana przez niego ta wiedza powinna spowodować ewentualne zażądanie stosownego oświadczenia od kredytobiorcy co do przeznaczenia kredytu, a zaniechanie w tym zakresie obciąża Bank (por. R. Trzaskowski w: Ustawa o kredycie konsumenckim. Komentarz, Warszawa 2005, s. 36).
Także okoliczność, że lokal nabyty za środki z kredytu był drugim mieszkaniem posiadanym przez powodów nie przekreśla statusu konsumentów po ich stronie. Sam fakt posiadania kilku nieruchomości nie wyklucza możliwości uznania kredytobiorcy za konsumenta. Nie stan majątkowy, lecz związek czynności z prowadzoną działalnością gospodarczą przesądza o tym, czy dana osoba ma status, o którym mowa w art. 22 ( 1 )k.c., tym bardziej, że zakup nieruchomości stanowi popularną formę lokowania kapitału w Polsce (por. wyroki Sądu Apelacyjnego: w Łodzi z dnia 9 marca 2020 roku, I ACa 80/19 i w Warszawie z dnia 23 września 2022 roku, V ACa 588/21). Fakt, iż osoba fizyczna kupuje lokal, w którym nie zamieszkuje, a tak się stało w przypadku powodów dopiero po kilku latach zamieszkiwania w kredytowanym lokalu, nie odbiera jej per se statusu konsumenta w znaczeniu przyjętym w art. 22 ( 1) k.c. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 lipca 2019 roku, I CSK 587/17 i postanowienie z dnia 22 marca 2024 roku, I CSK 867/23).
Podobnie fakt, że powodowie w toku wykonywania umowy zaczęli wynajmować lokal nie może wpływać na ocenę ich statusu przy zawieraniu umowy. Zresztą nawet osoba fizyczna, która zawiera umowę kredytu hipotecznego w celu sfinansowania zakupu jednej nieruchomości mieszkalnej w celu odpłatnego oddania jej w najem, wchodzi w zakres pojęcia „konsumenta”, jeśli owa osoba fizyczna działa w celach niezwiązanych z jej działalnością gospodarczą lub zawodową. Okoliczność, że rzeczona osoba fizyczna usiłuje osiągać dochody z zarządzania tą nieruchomością, nie może sama w sobie prowadzić do wyłączenia tej osoby z zakresu pojęcia „konsumenta” (por. wyrok TSUE z dnia 24 października 2024 roku, C-347/23, LB, JL przeciwko Getin Noble Bank S.A. (Zabitoń) pkt 33, 34 i 36). Jest to kontynuacja wcześniejszej linii orzeczniczej, w której przyjmowano, że samo uzyskiwanie korzyści majątkowych jeszcze nie przekreśla uzyskania statusu konsumenta. Istotny jest bowiem charakter czynności, z którą łączy się korzyść finansowa (por. wyrok TSUE z dnia 10 grudnia 2020 roku, C-774/19, Personal Exchange International) i potrzeba ochrony kontrahenta rzeczywiście słabszego (por. wyrok TSUE z dnia 8 czerwca 2023 roku, C-455/21, Lyoness Europe).
Nie doszło zatem w niniejszej sprawie do naruszenia art. 22 1 k.c.
Odnosząc się do pozostałych zarzutów prawa materialnego, podniesionych w apelacji w pierwszej kolejności wskazać należy, że Sąd Okręgowy przeprowadził szeroki wywód prawny na temat abuzywności klauzul umownych, choć w pewnym zakresie doszło do pomieszania ze sobą odmiennych perspektyw analizy prawnej – z punktu widzenia ogólnych zasad swobody kontraktowej, jak i w świetle szczególnych reguł dotyczących ochrony konsumenta, opartych na różnych założeniach, co może prowadzić do wewnętrznie sprzecznych wniosków związanych z uwzględnieniem roszczenia nie przystającego do zastosowanej sankcji (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 9 marca 2022 roku, VI ACa 635/21). Czym innym jest bowiem sprzeczność umowy z naturą stosunku, za czym równolegle opowiedział się Sąd Okręgowy, a czym innym upadek umowy na skutek abuzywności kwestionowanych klauzul (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 11 kwietnia 2022 roku, VI ACa 905/20), który stanowił główny i właściwie ukierunkowany trzon rozważań Sądu Okręgowego. W niniejszej sprawie sama sankcja została jednakże dobrana prawidłowo. Nie można przy tym pominąć trudności ze wskazaniem podstawy prawnej upadku umowy na skutek abuzywności klauzul umownych, która jawi się niejednoznacznie. Za taką niekiedy wskazywany bywa art. 58 k.c. z zastrzeżeniem, iż o upadku umowy nie może decydować to, czy bez niedozwolonego postanowienia jedna ze stron zawarłaby umowę (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 16 września 2021 roku, I CSKP 166/21 i z dnia 25 lipca 2023 roku, II CSKP 1487/22).
Kluczem do rozstrzygnięcia wieloaspektowych problemów prawnych dotyczących kredytów powiązanych z walutą obcą są przepisy dotyczące niedozwolonych postanowień umownych, służące transpozycji do prawa polskiego dyrektywy 93/13 i stanowiące rdzeń ochrony konsumenckiej, tj. przepisy art. 385 ( 1) – 385 ( 3) k.c. Unormowania te mają charakter szczególny w stosunku do tych przepisów, które mają ogólne zastosowanie do kształtowania przez kontrahentów treści umowy (art. 58, 353 ( 1) czy 388 k.c.). Z uwagi na to, że przepisy te stanowią implementację w polskim prawie postanowień dyrektywy 93/13, sądy krajowe, stosując prawo wewnętrzne, zobowiązane są tak dalece, jak jest to możliwe, dokonywać jego wykładni w świetle brzmienia i celu rozpatrywanej dyrektywy, tak by osiągnąć przewidziany w niej rezultat, a zatem zastosować się do art. 288 akapit trzeci Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (por. wyrok TSUE z dnia 13 czerwca 2016 roku, C-377/14 Ernst Georg Radlinger, Helena Radlingerová przeciwko Finway a.s.). W sytuacji kolizji art. 58 k.c. i art. 385 ( 1) k.c. należy dać pierwszeństwo drugiemu z rzeczonych przepisów, traktując go jako lex specialis w zakresie ochrony konsumenckiej względem ogólnych regulacji kodeksowych, choć nie jest wykluczone, że w razie zaistnienia szczególnych sytuacji wykraczających poza zakres unormowania przewidzianego w art. 385 ( 1) § 1 k.c. możliwe będzie zastosowanie sankcji wynikających z art. 58 k.c. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 maja 2022 roku, II CSKP 1316/22). W przypadku zastosowania pierwszeństwa reguł ogólnych wynikających z art. 58 § 3 k.c. doszłoby do podważenia sensu wprowadzenia do porządku prawnego ochrony konsumenckiej. Natomiast przepis art. 385 ( 1) k.c. w szerszym zakresie aniżeli reguły ogólne umożliwia realizację celów dyrektywy, pełniąc dodatkowo funkcję prewencyjną oraz wychowawczą. Pozwala to na ochronę zarówno jednostkowego konsumenta, jak i ogółu podmiotów, którym przyznano status konsumenta, zabezpieczając ich prawa na przyszłość.
W konsekwencji brak równowagi kontraktowej stron, wyrażający się w odesłaniu do tabel kursowych (kursu obowiązującego w banku), określających arbitralnie kursy walut na potrzeby umowy kredytu z udziałem konsumentów, oceniać należy z perspektywy art. 385
(
1) k.c., mającego charakter normy
lex specialis, w tym przede wszystkim w stosunku do powołanego w apelacji art. 353
(
1) k.c. (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 22 stycznia 2016 roku, I CSK 1049/14, z dnia 27 lutego 2019 roku, II CSK 19/18, z dnia 4 kwietnia 2019 roku, III CSK 159/17, z dnia 29 października 2019 roku, IV CSK 309/18, z dnia 27 listopada 2019 roku, II CSK 483/18 i z dnia
30 września 2020 roku, I CSK 556/18, a także uchwałę Sądu Najwyższego z dnia
28 kwietnia 2022 roku, III CZP 40/22, wyroki Sądów Apelacyjnych: w Białymstoku z dnia 22 grudnia 2020 roku, I ACa 745/19 i z dnia 16 lipca 2021 roku, I ACa 499/20, w Katowicach z dnia 4 listopada 2020 roku, I ACa 396/16 oraz w Warszawie: z dnia
4 grudnia 2019 roku, I ACa 66/19 i z dnia 22 października 2020 roku, I ACa 702/19). Przepis art. 353
(
1) k.c. nie zawiera zresztą w sobie normy typu nakazowego lub zakazowego, a sankcja nieważności nie jest oczywistą konsekwencją uregulowania umownego, które nie mieści się w ramach swobody umów (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 6 października 2021 roku, VI ACa 427/19 i cytowane w nim orzecznictwo oraz stanowiska doktryny). Z uzasadnienia uchwały z dnia
28 kwietnia 2022 roku (III CZP 40/22) także wynika, że na tle art. 353
(
1) k.c. zdecydowanie dominuje stanowisko, zgodnie z którym skutkiem przekroczenia granic swobody umów jest niezgodność całości lub części czynności prawnej z ustawą w rozumieniu art. 58 § 1 lub 3 k.c., ewentualnie – choć ta kwestia pozostaje sporna – z zasadami współżycia społecznego w rozumieniu art. 58 § 2 k.c., ale nie wynika stąd jeszcze wniosek, że skutkiem jest bezwzględna nieważność czynności prawnej albo przynajmniej nieważność postanowienia wykraczającego poza granice zasady swobody umów. W zakresie naruszeń właściwości (natury) stosunku prawnego, które spełniają przesłanki określone w art. 385
(
1) i n.k.c., reżim niedozwolonych postanowień umownych wyłącza zaś niezaprzeczalnie zastosowanie art. 58 § 1 w zw. z art. 353
(
1) k.c. (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 27 maja 2022 roku, II CSKP 377/22 i z dnia 9 września 2022 roku, II CSKP 794/22).
Z uwagi na przesądzony powyżej konsumencki charakter umowy centralne miejsce winna zajmować indywidulana ocena warunków kontraktowania z perspektywy przesłanki dobrych obyczajów i rażącego naruszenia interesów konsumentów w rozumieniu art. 358 1 k.c., której prawidłowo dokonał Sąd Okręgowy, dochodząc do słusznego wniosku, że zachowanie pozwanego stanowiło wyraz nadużycia silniejszej pozycji kontraktowej przez profesjonalistę, co doprowadziło do pogorszenia położenia prawnego konsumentów w stosunku do tego, które - w braku odmiennej umowy - wynikałoby z przepisów prawa, w tym dyspozytywnych (por. uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 20 czerwca 2018 roku, III CZP 29/17).
W niniejszej sprawie miało miejsce zastosowanie standaryzowanego wzorca umownego, co wskazuje na brak indywidualnych uzgodnień (por. wyroki Trybunału Sprawiedliwości: z dnia 15 stycznia 2015 roku, C – 537/13, Birute Šiba przeciwko Arunasowi Devenasowi, pkt 26 - 31 i z dnia 9 lipca 2020 roku, C - 452/18, Iberaja Banco SA pkt 31 - 39). W art. 385 ( 1 )§ 3 zdanie drugie k.c. umieszczono wzruszalne domniemanie prawne nieuzgodnienia indywidualnego postanowień umowy przejętych z wzorca umowy zaproponowanego konsumentom przez kontrahenta, którego bank nie obalił.
Istotne jest bowiem to, czy konsument wywarł na treść klauzuli rzeczywisty wpływ (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 maja 2022 roku, II CSKP 464/22), który nie może polegać jedynie na teoretycznej możliwości wystąpienia z wnioskiem o zmianę określonych postanowień umowy. Konkretny zapis musi być z nim negocjowany (por. wyroki: Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 15 maja 2012 roku, VI ACa 1276/11 i z dnia 14 czerwca 2013 roku, VI ACa 1649/12 oraz Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 6 kwietnia 2011 roku, I ACa 232/11). Utrwalone jest orzecznictwo, że nie stanowi indywidualnego uzgodnienia dokonanie wyboru przez konsumenta jednego z kilku rodzajów umów przedstawionych przez przedsiębiorcę, w tym umowy kredytu złotowego, bez mechanizmu indeksacji. Możliwość wyboru kredytu złotowego nie jest dowodem na to, że konsument wybierający kredyt indeksowany mógł indywidualnie negocjować postanowienia wzorca takiego kredytu. Nie świadczy o indywidualnym uzgodnieniu to, że przedsiębiorca stworzył kilka wzorców umów, jeżeli konsument może jedynie dokonać wyboru pomiędzy takimi wzorcami, a nie doprowadzić w drodze negocjacji do modyfikacji postanowień danego wzorca (por. m.in. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 16 września 2022 roku, I ACa 387/22, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 kwietnia 2023 roku, II CSKP 1027/22 i postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 października 2023 roku, I CSK 420/23).
To, że konsument miał wpływ na ustalenie kwoty kredytu, okresu spłaty, waluty, w jakiej kredyt zostanie wzięty, rachunek, z którego będą dokonywane spłaty, czy wysokość marży banku nie oznacza, że uzgodnione zostały zasady stosowania mechanizmu indeksacji (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 18 maja 2022 roku, I ACa 23/22). Zgodnie z art. 3 ust. 1 zdanie drugie dyrektywy 93/13, fakt, iż niektóre aspekty warunku lub jeden szczególny warunek były negocjowane indywidualnie, nie wyłącza stosowania tego artykułu do pozostałej części umowy, jeżeli ogólna ocena umowy wskazuje na to, że została ona sporządzona w formie uprzednio sformułowanej umowy standardowej, a więc, że nie wyklucza możliwości uznania za nieuczciwe pozostałych warunków, które nie były objęte uzgodnieniami. To przedsiębiorca musi udowodnić, że umowa była uzgodniona z konsumentem, co w niniejszej sprawie nie powiodło się.
Obecnie w orzecznictwie Sądu Najwyższego wyrażany jest jednolicie pogląd, że zastrzeżone w umowie kredytu indeksowanego do waluty obcej klauzule kształtujące mechanizm indeksacji określają główny przedmiot umowy w rozumieniu art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13, a tym samym główne świadczenia stron, o jakich mowa w art. 385
(
1) § 1 zdanie drugie k.c. (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 9 maja 2019 roku, I CSK 242/18, z dnia 27 listopada 2019 roku, II CSK 498/18, z dnia 11 grudnia 2019 roku, V CSK 382/18 i z dnia 3 lutego 2022 roku II CSKP 459/22). Również Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej wyraził wielokrotnie stanowisko, że klauzule dotyczące ryzyka wymiany określają główny przedmiot umowy kredytu. Ich usunięcie spowodowałoby bowiem nie tylko zniesienie mechanizmu indeksacji oraz różnic kursów walutowych, ale również - pośrednio - zaniknięcie ryzyka kursowego, które jest związane bezpośrednio z indeksacją kredytu do waluty obcej (por. wyroki: z dnia 26 lutego 2015 roku, Bogdan Matei, Ioana Ofelia Matei v. SC Volksbank România SA, C-143/13 pkt 72, z dnia 14 marca 2019 roku, C-118/17, Zsuzsanna Dunai przeciwko ERSTE Bank Hungary Zrt. pkt 48, 52, z dnia 20 września 2017 roku,
C-186/16, Ruxandra-Paula Andriciuc i in./Banca Românească SA, pkt 37, z dnia
20 września 2018 roku, C-51/17, OTP Bank Nyrt. i inni przeciwko Teréz Ilyés i innym OTP Bank pkt 68 i z dnia 3 października 2019 roku, C-260/18, Kamil Dziubak i Justyna Dziubak przeciwko Raiffeisen Bank International AG, pkt 44). Uwzględnić przy tym należy dorobek polskiej judykatury nakazujący ujmowanie klauzul waloryzacyjnych w sposób kompleksowy, bez ich fragmentacji i rozbijania na część kursową i przeliczeniową (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 18 września 2013 roku, VI ACa 1600/12 oraz wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 11 grudnia 2019 roku,
V CSK 382/18 i z dnia 4 kwietnia 2019 roku, III CSK 159/17). Wbrew twierdzeniom apelacji podział klauzul jest zatem zabiegiem sztucznym. Stąd też należy uznać, że klauzule zawarte w § 2 ust. 2 i § 7 ust. 1 umowy określają jeden mechanizm waloryzacyjny, w którym żaden z elementów nie ma samoistnego charakteru.
Orzecznictwo dotyczące standardu informacyjnego nie wymaga szerszego prezentowania na potrzeby uzasadnienia wydanego wyroku poza jego zarysowaniem. Sąd Najwyższy w najnowszych orzeczeniach dookreślił znaczenie wymogu przejrzystości postanowień umownych, wskazując, że podawanie „uspokajających” informacji o historycznych wahaniach waluty indeksacji lub denominacji w okresie nieproporcjonalnym do przewidywanego czasu trwania umowy kredytu może wręcz uśpić czujność kredytobiorcy, wywołując wrażenie o jedynie hipotetycznym charakterze zagrożeń. Konieczne jest zatem przedstawienie nie tylko danych z okresu, kiedy nie miały miejsca zdarzenia powodujące istotne wahania kursu, lecz także przedstawienie zagrożeń, będących wynikiem zdarzeń nadzwyczajnych, mogących spowodować 100 – 200% wzrost kursu waluty (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 13 maja 2022 roku, II CSKP 293/22 i z dnia 8 listopada 2022 roku, II CSKP 1153/22). Prawidłowa informacja - wraz z towarzyszącymi jej wyliczeniami - powinna unaocznić konsumentowi, że ryzyko silnej deprecjacji jest trudne do oszacowania w perspektywie długookresowej, może być realne, gwałtowne i drastyczne, sięgające kilkudziesięciu - kilkuset procent i może powodować utratę zdolności do spłaty kredytu, z niebezpieczeństwem utraty nieruchomości hipotecznie zabezpieczonej. Jeżeli umowa przewiduje mechanizmy łagodzące ryzyko kursowe, konsument powinien być odrębnie poinformowany o ich działaniu (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 maja 2022 roku, II CSKP 464/22, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 września 2022 roku, I CSK 2071/22 i wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 17 lutego 2023 roku, I ACa 740/22). Tak zdefiniowanego standardu informacyjnego pozwany nie dopełnił wobec powodów, z których zeznań wynika, że mieli oni jedynie ogólne pojęcie, że oferowany im produkt jest bezpieczny z uwagi na stabilność franka szwajcarskiego.
Sama wiedza klienta banku o zależności rat kredytu od waluty obcej nie świadczy o świadomości poziomu ryzyka kursowego oraz prawdopodobieństwie jego ziszczenia się (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 lutego 2019 roku, II CSK 19/18). Nie jest zatem wystarczający standard informacyjny banku oparty wyłącznie na przeciętnych zdolnościach poznawczych dorosłego człowieka, który wie co to jest kurs waluty i rozumie podstawowe skutki zmiany wysokości tego kursu (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 14 października 2022 roku, V ACa 172/22).
W przepisach nie przewidziano także uzależnienia orzeczenia w przedmiocie abuzywności od indywidualnych cech konsumenta, takich jak poziom jego wykształcenia lub zakres doświadczenia (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 lutego 2023 roku, I CSK 4195/22).
W celu zrealizowania przez bank obowiązków informacyjnych co do ryzyka walutowego i kursowego nie jest wystarczające także wskazanie w umowie, że ryzyko związane ze zmianą kursu waluty ponosi kredytobiorca oraz odebranie od niego oświadczenia o standardowej treści, że został poinformowany o ponoszeniu ryzyka i je akceptuje (por. postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 15 listopada 2022 roku,
I CSK 2909/22, z dnia 29 września 2022 roku, I CSK 2011/22 i z dnia 24 listopada 2022 roku, I CSK 3032/22), jak to miało miejsce w niniejszej sprawie.
Bank jako przedsiębiorca wyspecjalizowany, profesjonalnie występujący w obrocie usług finansowych nie może zwalniać się od odpowiedzialności z powołaniem się na brak wyraźnych przepisów określających w sposób pozytywny w dacie zawarcia umowy jego obowiązki informacyjne (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 20 maja 2022 roku, I ACa 17/22). Istota ryzyka walutowego nie polega na tym, że bank nie przewidział in concreto drastycznej aprecjacji franka szwajcarskiego, ani na tym, że nie udzielił kredytobiorcy informacji co do zmienności kursów walut w czasie - która jest oczywista dla każdego przeciętnego, racjonalnie działającego i dbającego o swoje interesy konsumenta - lecz na tym, że nie uprzedził go o nieprzewidywalności kursu CHF w perspektywie 30 lat, możliwości jego drastycznej zmiany i ponoszonym przezeń nieograniczonym ryzyku walutowym, oraz na tym, że całkowicie obciążył kredytobiorcę takim nieograniczonym ryzykiem (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 października 2023 roku, II CSKP 820/23). W tym względzie decydują kryteria obiektywne, a nie „wina” banku, która może mieć znaczenie w kontekście innych regulacji prawnych (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 lutego 2023 roku, II CSKP 763/22).
Bank nie może w sporach z konsumentami zasłaniać się Rekomendacją S Komisji Nadzoru Finansowego dotyczącą dobrych praktyk w zakresie ekspozycji kredytów zabezpieczonych hipotecznie, wydaną w 2006 roku na podstawie art. 137 ust. 1 ustawy Prawo bankowe. Zalecane w Rekomendacji szczegółowe informacje trudno uznać za wystarczające także ze względu na okres, na który zawierane były zwykle umowy kredytu hipotecznego, w stosunku do którego objęty symulacją okres ostatnich 12 miesięcy wydaje się niezwykle krótki, jak również brak zastrzeżenia co do konieczności uświadomienia, że ryzyko walutowe może być znacznie wyższe, a wysokość zadłużenia w przeliczeniu na złote polskie wzrosnąć znacznie bardziej niż o 20%, co może doprowadzić do sytuacji, w której uzyskujący dochody w walucie krajowej klient nie będzie w stanie spłacać kredytu, a tym samym ryzyko kursowe może okazać się dla niego „trudne do udźwignięcia”. Tak ukształtowane informacje w rzeczywistości mogły wręcz uśpić czujność klientów co do zagrożeń związanych z ryzykiem walutowym (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 maja 2022 roku,
II CSKP 464/22).
Utrwalone jest obecnie orzecznictwo kwalifikujące jako nieuczciwe klauzule, w których odwoływano się do własnych tabel kursowych banku bez wskazania w umowie obiektywnych kryteriów ustalania kursów, niezależnie od tego, czy swoboda banku w ustalaniu kursu była pełna, czy w pewnym stopniu ograniczona (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 22 stycznia 2016 roku, I CSK 1049/14, z dnia 1 marca 2017 roku, IV CSK 285/16, z dnia 19 września 2018 roku, I CNP 39/17, z dnia 24 października 2018 roku, II CSK 632/17, z dnia 13 grudnia 2018 roku, V CSK 559/17, z dnia
4 kwietnia 2019 roku, III CSK 159/17, z dnia 9 maja 2019 roku, I CSK 242/18, z dnia 27 listopada 2019 roku, II CSK 483/18, z dnia 29 października 2019 roku, IV CSK 309/18, dnia 11 grudnia 2019 roku, V CSK 382/18, z dnia 20 czerwca 2022 roku,
II CSKP 701/22 roku i z dnia 8 listopada 2022 roku, II CSKP 1153/22). Akcentuje się także, że zgodnie z dobrymi obyczajami koszty kredytu powinny być dla konsumenta określone w sposób przewidywalny. Chodzi o to, by konsument mógł ustalić wysokość swoich świadczeń przy dokonywaniu rozliczeń (por. wyrok TSUE z dnia 18 listopada 2021 roku, C- 212/20, pkt 43 i postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20 września 2023 roku, I CSK 5356/22). Zapis umowy zawarty w § 2 ust. 2 i § 7 ust. 1 umowy odwołujące się do tabeli kursów nie pozwalają na przyjęcie, że wskazano powodom obiektywne kryteria ustalania kursów walut, które mogłyby służyć mu do weryfikacji działań banku w tym zakresie. Wbrew twierdzeniom apelacji nie był to przejrzysty mechanizm wymiany waluty obcej.
To, że przepis art. 111 ust. 1 pkt 4 ustawy Prawo bankowe zawiera obowiązek upublicznienia stosowanych kursów walut, nie eliminuje możliwości stosowania dowolnie ustalonych kursów. Nie można przyjąć, że fakt podlegania, w tym w zakresie publikowania kursów przez przedsiębiorcę działającego na rynku regulowanym nadzorowi Komisji Nadzoru Finansowego uniemożliwia to, by opublikowane kursy były wynikiem jednostronnej decyzji banku. Nie stają się one w ten sposób weryfikowalne (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 22 grudnia 2022 roku, V ACa 311/22). Z tych względów należy przyjąć, że art. 111 ust. 1 pkt 4 ustawy Prawo bankowe nie stanowi przeszkody do badania abuzywności postanowień umowy. Istnienie umocowania ustawowego do tworzenia tabel bankowych i ich publikacji nie rozstrzyga bowiem mechanizmu kształtowania tych tabel i nie stoi na przeszkodzie uznaniu ich za abuzywne (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20 września 2023 roku, I CSK 5363/22).
Za dominujący w orzecznictwie i akceptowany przez Sąd Apelacyjny w składzie orzekającym w niniejszej sprawie należy uznać pogląd, że abuzywność umownych klauzul indeksacyjnych uniemożliwia dalsze wykonywanie umowy kredytu i musi prowadzić do jej upadku, co odzwierciedla ugruntowany nurt w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej i Sądu Najwyższego, który uznaje, że w takiej sytuacji utrzymanie umowy „nie wydaje się możliwe z prawnego punktu widzenia” (por. wyroki TSUE: z dnia 14 marca 2019 roku, C-118/17, Zsuzsanna Dunai przeciwko ERSTE Bank Hungary Zrt., pkt 52 i z dnia 3 października 2019 roku,
C-260/18, Kamil Dziubak i Justyna Dziubak przeciwko Raiffeisen Bank International AGD, pkt 43 i 44, z dnia 5 czerwca 2019 roku, C-38/17, pkt 43 oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia 2019 roku, V CSK 382/18). W wyroku z dnia
3 października 2019 roku (C-260/18), wydanym na gruncie umowy zawartej w Polsce, Trybunał wskazał, że art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 nie stoi na przeszkodzie temu, aby sąd krajowy, po stwierdzeniu nieuczciwego charakteru niektórych warunków umowy kredytu indeksowanego do waluty obcej i oprocentowanego według stopy procentowej bezpośrednio powiązanej ze stopą międzybankową danej waluty, przyjął, zgodnie z prawem krajowym, że ta umowa nie może nadal obowiązywać bez takich warunków z tego powodu, iż ich usunięcie spowodowałoby zmianę charakteru głównego przedmiotu umowy. Pogląd ten jest konsekwencją przyjęcia, że tzw. klauzule ryzyka walutowego, kształtujące mechanizm indeksacji kredytu, określają główny przedmiot umowy. Zdaniem Trybunału, unieważnienie tych klauzul prowadzi nie tylko do zniesienia mechanizmu indeksacji oraz różnic kursów walutowych, ale również - pośrednio - do zaniknięcia ryzyka kursowego, które jest bezpośrednio związane z indeksacją kredytu do waluty obcej, co prowadzi do zmiany charakteru głównego przedmiotu umowy (por. wyrok Trybunału Unii Europejskiej z dnia 3 października 2019 roku w sprawie C-260/18, pkt 44). Stanowisko to zostało potwierdzone w wyroku Trybunału z dnia 8 września 2022 roku (w połączonych sprawach C-80/21, C-81/21 i C-82/21), który opowiedział się przeciwko możliwości zmiany treści nieuczciwej klauzuli bądź usunięciu wyłącznie jej z umowy, jeżeli prowadziłoby to do zmiany treści umowy.
Sąd Najwyższy wprost przyjmuje w szeregu aktualnie wydawanych orzeczeń, że nie jest możliwe utrzymanie obowiązywania umowy kredytu waloryzowanego kursem CHF – po wyeliminowaniu z niej abuzywnych postanowień – w której kwota kredytu wyrażona zostałaby w PLN, a jego oprocentowanie zostałoby oznaczone z odwołaniem do stawek LIBOR (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 10 maja 2022 roku, II CSKP 694/22, z dnia 13 maja 2022 roku II CSKP 293/22 i 405/22 oraz z dnia 20 maja 2022 roku, II CSKP 943/22 i II CSKP 796/22, z dnia 24 czerwca 2022 roku,
II CSKP 10/22, z dnia 28 października 2022 roku, II CSKP 902/22, z dnia 8 listopada 2022 roku, II CSKP 1153/22 oraz z dnia 26 stycznia 2023 roku, II CSKP 722/22). Sąd Najwyższy stwierdził, nawiązując do wcześniejszych swoich orzeczeń (por. wyroki: z dnia z dnia 11 grudnia 2019 roku, V CSK 382/18, z dnia 2 czerwca 2021 roku, I CSKP 55/21 i z dnia 27 lipca 2021 roku, V CSKP 49/21), że wyeliminowanie ryzyka kursowego, charakterystycznego dla umowy kredytu indeksowanego do waluty obcej oraz denominowanego w tej walucie i uzasadniającego powiązanie stawki oprocentowania ze stawką LIBOR, jest równoznaczne z tak daleko idącym przekształceniem umowy, że należy ją uznać za umowę o odmiennej istocie i charakterze, choćby nadal chodziło tu tylko o inny podtyp, czy wariant umowy kredytu. Oznacza to z kolei, że po wyeliminowaniu tego rodzaju klauzul utrzymanie umowy o charakterze zamierzonym przez strony nie jest możliwe, co przemawiałoby za jej całkowitą nieważnością.
Całkowicie odrzucić należy także możliwość przyjęcia, że po wyeliminowaniu mechanizmu indeksacji zastosowanego w umowie kredyt można uznać za złotowy oprocentowany według stawki referencyjnej WIBOR. Strony nie uzgodniły bowiem w umowie ani w inny sposób, stosowania takiej stawki do zobowiązania zaciągniętego przez stronę powodową (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 17 marca 2022 roku, II CSKP 474/22, z dnia 19 maja 2022 roku, II CSKP 797/22 i z dnia 8 listopada 2022 roku, II CSKP 1153/22). W wyroku z dnia 27 kwietnia 2023 roku Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (C-705/21, AxFina Hungary Zrt., pkt 50) uznał, że art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 stoją na przeszkodzie temu, by – w sytuacji, gdy warunek umowny obciążający konsumenta ryzykiem kursowym powoduje ze względu na swój nieuczciwy charakter nieważność umowy kredytu indeksowanego do waluty obcej, lecz spłacanego w walucie krajowej, w której jest ten warunek zawarty – umowa ta zostaje uznana za ważną, a treść zobowiązań konsumenta wynikających z tego warunku umownego została dostosowana poprzez zmianę waluty tej umowy i ustalonej w niej stopy procentowej lub poprzez ustalenie górnej granicy kursu wymiany tej waluty.
W najnowszym orzecznictwie Sądu Najwyższego wskazuje się, że możliwość zastąpienia typowych klauzul przeliczeniowych wchodzi w grę, gdy spełnione są następujące trzy warunki: po wyłączeniu abuzywnej klauzuli umowa nie może obowiązywać w świetle obiektywnych kryteriów oceny wynikających z prawa krajowego, całkowity upadek umowy naraża konsumenta na szczególnie niekorzystne konsekwencje, o czym decyduje wola konsumenta wyrażona w tym zakresie i istnieje przepis dyspozytywny albo mający zastosowanie, na co strony wyrażą zgodę, który, zastępując niedozwolone postanowienie umowne, pozwala na utrzymanie umowy z korzyścią dla konsumenta. Jeżeli zatem zdaniem konsumenta upadek umowy nie naraża go na szczególnie niekorzystne skutki, nie dopuszczalna jest substytucja niedozwolonej klauzuli (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 23 sierpnia 2022 roku, I CSK 1669/22 i z dnia 18 kwietnia 2023 roku, II CSKP 1511/22 oraz postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 20 lipca 2023 roku, I CSK 6062/22 i z dnia 28 lipca 2023 roku, I CSK 4285/22), a taka sytuacja miała miejsce w niniejszej sprawie.
Także Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej w najnowszych orzeczeniach przyjmuje, że jedynie w przypadku, gdyby unieważnienie całej umowy naraziło konsumenta na szczególnie niekorzystne konsekwencje, takie jak postawienie go w sytuacji niepewności prawnej, lecz których nie można ograniczyć wyłącznie do skutków o charakterze czysto finansowym, sąd krajowy ma wyjątkową możliwość zastąpienia nieuczciwego warunku, którego nieważność została stwierdzona, przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym lub przepisem mającym zastosowanie w przypadku porozumienia stron danej umowy. Tylko bowiem w przypadku, gdy skutki te osiągną tak poważny charakter, że można je zakwalifikować jako „szczególnie szkodliwe” dla konsumenta, do sądu tego należy, w braku przepisów o charakterze dyspozytywnym lub przepisów mających zastosowanie w przypadku porozumienia stron spornych umów, podjęcie wszelkich niezbędnych środków w celu ochrony konsumenta przed wspomnianymi skutkami i przywrócenia rzeczywistej równowagi między prawami i obowiązkami tych stron, z zastrzeżeniem niemożności uzupełnienia przez sąd tych umów poprzez zmianę treści tych warunków umowy (por. wyroki z dnia 12 stycznia 2023 roku, D.V. (Wynagrodzenie adwokata–Zasada stawki godzinowej), C-395/21, pkt 60–62 i z dnia 12 października 2023 roku, C-645/22, R.A. i in. przeciwko „Luminor Bank AS”, działającej poprzez „Luminor Bank AS” Lietuvos skyrius, pkt 33 i 41).
Przedstawionej oceny prawnej nie podważa również zmiana stanu prawnego w wyniku nowelizacji ustawy Prawo bankowe ustawą z dnia 29 lipca 2011 roku (Dz.U. Nr 165, poz. 984), którą dodano do art. 69 tej ustawy ust. 2 pkt 4a i ust. 3. Znowelizowane przepisy nałożyły na banki obowiązek wskazania w umowie szczegółowych zasad określania sposobów i terminów ustalania kursu wymiany walut, na podstawie którego w szczególności wyliczana jest kwota kredytu, jego transz i rat kapitałowo - odsetkowych oraz zasad przeliczania na walutę wypłaty albo spłaty kredytu (art. 69 ust. 2 pkt 4a ustawy Prawo bankowe). Ponadto przyznano kredytobiorcom prawo do spłaty kredytu w walucie indeksacji (art. 69 ust. 3 ustawy Prawa bankowe). Skoro naruszenia dobrych obyczajów i interesów konsumenta należy upatrywać nie tylko w sposobie indeksacji polegającym na stosowaniu kursu waluty kształtowanego dowolnie przez bank, ale także w przerzuceniu na kredytobiorcę nieograniczonego ryzyka kursowego wpisanego w konstrukcję kredytu indeksowanego do waluty obcej w warunkach niedopełnienia przez bank obowiązków informacyjnych wobec konsumenta, a w szczególności niewyjaśnienia skutków ekonomicznych nieograniczonego ryzyka kursowego. W konsekwencji wskazana nowelizacja Prawa bankowego ryzyka tego nie usuwa, ani nawet nie ogranicza. Pozostaje ono na niezmienionym poziomie w stosunku do stanu z daty zawarcia umowy. Zapisy ustawy antyspreadowej ani nie uznawały konkretnych postanowień za abuzywne, ani nie zawierały gotowych do zastosowania przepisów, które mogłyby być uznane za odpowiadające wymogom dyrektywy 93/13 (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
11 grudnia 2019 roku, V CSK 382/18). Nowelizacja ta miała na celu jedynie wyeliminowanie tzw. spreadów bankowych, a nie zmianę istoty umowy kredytu (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15 listopada 2022 roku, I CSK 2909/22). Nie wyłączyła też możliwości zgłoszenia roszczeń powstałych na gruncie umów niespełniających wymagań stawianych umowom kredytowym w stosunkach z konsumentami (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 13 maja 2022 roku, II CSKP 405/22 i z dnia 8 listopada 2022 roku, II CSKP 1153/22 22 i z dnia 20 lutego 2023 roku, II CSKP 809/22).
W orzecznictwie wskazuje się również na to, że samo umożliwienie spłaty bezpośrednio w walucie obcej wynikające z art. 69 ust. 3 oraz art. 75b ustawy Prawo bankowe ma sens także w przypadku mechanizmu indeksacji bądź denominacji skonstruowanego prawidłowo i nie rozwiązuje problemu dotyczącego ustalania kursu, po którym przeliczona została kwota kredytu oddawana do dyspozycji kredytobiorcy. Dlatego art. 4 ustawy antyspreadowej miał na względzie umowy ważne oraz klauzule dozwolone, choć wymagające doprecyzowania (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 lipca 2023 roku, II CSKP 1487/22).
Zawarty przez strony aneks umożliwiający powodom spłatę kredytu w CHF miał na celu zmianę łączącej strony umowy w zakresie klauzul denominacyjnych na przyszłość przez określony czas, zatem nie mógł doprowadzić do następczej akceptacji abuzywnych postanowień zawartych w pierwotnej umowie. Jak wskazał Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały składu siedmiu sędziów z dnia 20 czerwca 2018 roku (III CZP 27/19) możliwość sanowania niedozwolonego postanowienia, choćby z mocą ex tunc, wskutek późniejszego zdarzenia wymaga dokonania czynności prawnej ukierunkowanej na ten skutek – jednostronnej, polegającej na potwierdzeniu niedozwolonego postanowienia przez konsumenta, albo dwustronnej – umowy, w której strony wyrażają następczo wolę takiego ukształtowania swojego położenia prawnego, jakby postanowienie od początku było skuteczne. Sąd Najwyższy podkreślił jednak, że podstawą takich czynności prawnych musi być „świadoma, wyraźna i wolna” zgoda konsumenta. Powyższego skutku nie może osiągnąć jednostronna czynność przedsiębiorcy albo umowa, na której istotną treść konsument nie wywarł rzeczywistego wpływu. Zgoda konsumenta wywołująca skutek sanowania niedozwolonego postanowienia umownego musi być wyraźnie i stanowczo ukierunkowana na ten skutek, zatem samo wyrażenie zgody na zmianę umowy przez wyeliminowanie niedozwolonego postanowienia (zastąpienie go innym, uzupełnienie) – choćby ta zmiana była indywidualnie uzgodniona – nie może być traktowane samo przez się jako wyraz woli sanowania wadliwego postanowienia ze skutkiem ex tunc.
Ani treść aneksu, ani wskazywane przez strony okoliczności jego zawarcia nie dają podstaw do uznania, że jego celem było sanowanie z mocą wsteczną zawartych w umowie niedozwolonych postanowień. Oświadczenia o takim charakterze strona powodowa nie złożyła. Z zapisów aneksu nie można także wyprowadzić wniosku, by strony dokonały odnowienia (art. 506 § 1 k.c.), a zamiaru umorzenia istniejącego zobowiązania nie powinno się domniemywać. Choć niekoniecznie wyraźny, musi być na tyle uzewnętrzniony, by nie powstała wątpliwość, czy w ogóle istniał (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 10 marca 2004 roku, IV CK 95/03, z dnia 9 listopada 2006 roku, IV CSK 191/06 i z dnia 9 stycznia 2008 roku, II CSK 407/07). Zawarcie aneksu w niniejszej sprawie nie usuwało pierwotnej wady mechanizmu przeliczeniowego i nie rozliczało dotychczasowych spłat z jego pominięciem. Postawa procesowa strony powodowej zmierzała ostatecznie do ustalenia nieważności umowy. Z tych względów uprawnienie, jakie uzyskała strona powodowa, w postaci możliwości spłaty kredytu w walucie denominacji, nie wyczerpuje instrumentów ochrony prawnej konsumenta przed nieuczciwymi klauzulami ryzyka kursowego.
Artykuł 385
1 § 2 k.c. wyłącza stosowanie powołanego w apelacji art. 58 § 3 k.c., co wzmacnia stanowisko, że nieuczciwe postanowienia indeksacyjne nie powinny być zastępowane innym mechanizmem przeliczeniowym opartym na przepisach kodeksu cywilnego (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 7 marca 2022 roku,
I ACa 973/20).
Jednolicie odrzucany jest w orzecznictwie pogląd, że usunięcie z umowy niedozwolonych postanowień określających zasady przeliczenia waluty krajowej na walutę indeksacji kredytu, nie spowoduje upadku umowy, która nadal może być wykonywana przy zastosowaniu kursu średniego NBP franka szwajcarskiego na podstawie powołanego w apelacji art. 358 § 2 k.c. w wersji znowelizowanej ustawą z dnia 23 października 2008 roku (Dz.U. Nr 228, poz. 1506). Przepis ten nie tylko nie obowiązywał w dacie zawarcia przez strony umowy, ale przede wszystkim nie niweluje on całkowicie postanowień abuzywnych, które nie odnoszą się wyłącznie do zasad ustalania przez bank kursu CHF i zagadnienia spreadu, lecz do kwestii zasadniczej – ryzyka walutowego wiążącego się z samym faktem związania konsumenta kredytem walutowym (por. m.in. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 6 lutego 2023 roku, I ACa 1295/22). Brak możliwości zastąpienia klauzul abuzywnych postanowieniami przeliczeniowymi do średniego kursu CHF w Narodowym Banku Polskim wynika ponadto z braku normy prawnej pozwalającej na taką operację, a nadto nieobjęcia takiego rozwiązania zgodnym zamiarem stron umowy (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia 2019 roku, V CSK 382/18).
W orzecznictwie odrzucana jest także możliwość dokonania wykładni umowy kredytowej na podstawie art. 65 § 2 k.c. lub art. 56 k.c. już po usunięciu z niej postanowień abuzywnych w celu ustalenia zgodnego celu i zamiaru stron co do sposobu ustalania kursu CHF (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
29 września 2023 roku, I CSK 6972/22).
Także art. 111 ust. 1 pkt 4 ustawy Prawo bankowe nie jest przepisem dyspozytywnym, który ma kształtować treść stosunku umowy kredytu, a w szczególności determinować kształt mechanizmu waloryzacyjnego w zakresie kursu walutowego miarodajnego dla przeliczeń (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 13 października 2023 roku, I CSK 5275/22).
Czystą konstrukcję bezskuteczności zawieszonej opartej na wymogu odebrania od konsumenta oświadczenia o akceptacji skutków nieważności umowy, wynikającą z mającej moc zasady prawnej uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 2021 roku (III CZP 6/21) podważył Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej w wyroku z dnia 7 grudnia 2023 roku (C-140/22, SM, KM przeciwko mBank S.A., pkt 56 - 61), w którym stwierdził, że zastrzeżona dla konsumenta możliwość sprzeciwienia się stosowaniu dyrektywy 93/13 nie może być rozumiana w ten sposób, że nakłada na niego, w celu dochodzenia praw, które wywodzi z tej dyrektywy, pozytywny obowiązek powołania się na przepisy tej dyrektywy w drodze sformalizowanego oświadczenia złożonego przed sądem. Możliwość ta polega bowiem wyłącznie na pozostawionej konsumentowi, po poinformowaniu go przez sąd krajowy, ewentualności niepodnoszenia nieuczciwego i niewiążącego charakteru warunku umownego, wyrażając w ten sposób dobrowolną i świadomą zgodę na dany warunek umowny. Możliwość podjęcia takiej czynności, która stanowi zrzeczenie się możliwości powołania się na ochronę przewidzianą w dyrektywie 93/13, sama w sobie oznacza, że konsument korzysta od razu z tej ochrony. Dalszego demontażu konstrukcji bezskuteczności zawieszonej Trybunał dokonał w wyroku z dnia
14 grudnia 2023 roku (C-28/22,TL, WE przeciwko syndykowi masy upadłości Getin Noble Bank SA, pkt 59 - 75), uznając, że przyjęta przez Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 7 maja 2021 roku wykładnia prawa polskiego prowadzi do asymetrii środków prawnych, która może zachęcać przedsiębiorcę, w następstwie pozasądowej reklamacji konsumenta, do pozostania bezczynnym lub do wydłużenia etapu pozasądowego poprzez przedłużenie negocjacji, aby termin przedawnienia roszczeń konsumenta upłynął, zanim, po pierwsze, termin przewidziany dla jego własnych wierzytelności rozpocznie bieg dopiero od dnia, w którym sąd stwierdzi trwałą bezskuteczność danej umowy kredytu hipotecznego. Taka asymetria może zatem naruszać w pierwszej kolejności zasadę skuteczności, zgodnie z którą procedury zapewniające realizację ochrony konsumentów przewidzianej w dyrektywie 93/13 nie mogą być ukształtowane w taki sposób, by czyniły wykonywanie praw przyznanych przez porządek prawny Unii praktycznie niemożliwym lub nadmiernie utrudnionym. Taka asymetria może także podważać skutek zniechęcający, jaki art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 w związku z art. 7 ust. 1 tej dyrektywy zamierzał powiązać ze stwierdzeniem nieuczciwego charakteru warunków znajdujących się w umowach zawieranych z konsumentami przez przedsiębiorcę. W konsekwencji art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 w związku z zasadą skuteczności należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie wykładni sądowej prawa krajowego, zgodnie z którą w następstwie uznania za nieważną umowy kredytu hipotecznego zawartej przez przedsiębiorcę z konsumentem z uwagi na zawarte w tej umowie nieuczciwe warunki termin przedawnienia roszczeń tego przedsiębiorcy, wynikających z nieważności rzeczonej umowy rozpoczyna bieg dopiero od dnia, w którym staje się ona trwale bezskuteczna podczas, gdy termin przedawnienia roszczeń tego konsumenta wynikających z nieważności tej umowy rozpoczyna bieg w chwili, w której dowiedział się on lub powinien dowiedzieć się o nieuczciwym charakterze warunku powodującego tę nieważność. W niniejszej sprawie powodowie nie zrzekli się ochrony wynikającej z abuzywności klauzul abuzywnych, a wręcz przeciwnie - konsekwentnie na tą ochronę się powoływali, co potwierdzili wprost oświadczeniem złożonym przed Sądem Apelacyjnym po stosownym, szerokim pouczeniu ich o skutkach nieważności umowy (k. 499). Obala to zarzut apelacyjny uniemożliwienia powodom wypowiedzenia się w tym przedmiocie w sposób świadomy, wyraźny i swobodny.
Utrwalone jest orzecznictwo co do istnienia interesu prawnego w zgłoszeniu roszczenia o ustalenie, nawet jeśli towarzyszy mu żądanie zwrotu nienależnego świadczenia. Interes prawny strony powodowej w wytoczeniu powództwa o ustalenie uznaje się jednolicie za oczywisty i wynikający z następujących głównych okoliczności: długotrwałego charakteru stosunku prawnego nawiązanego przez zawarcie umowy kredytu na zakup nieruchomości, powiązania innych stosunków prawnych z umową kredytu (hipoteka), wąskim ujęciem mocy wiążącej wyroków zasądzających i powstaniem na skutek nieważności umowy dwóch odrębnych roszczeń każdej ze stron (por. m.in. wyroki Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 25 października 2018 roku, I ACa 623/17 i z dnia 30 września 2021 roku, I ACa 386/21). Przyjmuje się również, że interes kredytobiorcy w ustaleniu nieważności umowy nie budzi wątpliwości, gdyż bez takiego rozstrzygnięcia nie istnieje możliwość definitywnego zakończenia sporu. Ostateczne rozstrzygnięcie powództwa o ustalenie nieważności umowy znosi bowiem stan niepewności co do sposobu rozliczenia umowy (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 17 marca 2022 roku, Il CSKP 474/22 i z dnia 19 maja 2022 roku, Il CSKP 797/22). Wyrok ustalający nieważność umowy ma znaczenie także dla wyeliminowania wątpliwości co do istnienia zabezpieczenia hipotecznego. Domniemanie zgodności wpisu z rzeczywistym stanem prawnym, o którym mowa w art. 3 ust. 1 u.k.w.h., także w odniesieniu do wpisu hipoteki, może zaś zostać wzruszone - jako przesłanka rozstrzygnięcia - w innej sprawie cywilnej niż sprawa o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 8 września 2021 roku, III CZP 28/21 i postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20 października 2022 roku, I CSK 1177/22).
W wyroku z dnia 23 listopada 2023 roku (C-321/21, ZL. KU, KM przeciwko Provident S.A., pkt 76, 77) Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej stwierdził, że art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 w związku z zasadą skuteczności należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie przepisom krajowym, zgodnie z ich wykładnią dokonaną w orzecznictwie, które w celu uwzględnienia wytoczonego przez konsumenta powództwa zmierzającego do stwierdzenia bezskuteczności nieuczciwego warunku w umowie zawartej z przedsiębiorcą wymagają dowodu na istnienie interesu prawnego w sytuacji, gdy uznaje się, że taki interes nie istnieje, jeżeli konsumentowi przysługuje powództwo o zwrot nienależnego świadczenia lub, gdy może on powołać się na tę bezskuteczność w ramach obrony przed powództwem wzajemnym w przedmiocie wyegzekwowania wykonania zobowiązania wytoczonym przeciwko niemu przez tego przedsiębiorcę na podstawie tego warunku. Jeśli konsument po wniesieniu powództwa o stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunku umownego utraciłby interes prawny w toku postępowania ze względu na wytoczenie przez przedsiębiorcę powództwa wzajemnego, mającego na celu wyegzekwowanie wykonania zobowiązań zawartych w tym warunku, okoliczność oddalenia powództwa wytoczonego przez konsumenta i obciążenia go kosztami postępowania, niezależnie od ewentualnego stwierdzenia nieuczciwego charakteru rzeczonego nieuczciwego warunku, prowadziłaby do obciążenia go ryzykiem finansowym tym bardziej nieuzasadnionym, że urzeczywistnienie się tego ryzyka zależałoby wyłącznie od inicjatywy proceduralnej przedsiębiorcy. Tymczasem uzależnienie podziału kosztów postępowania wszczętego przez konsumenta od takiej inicjatywy przedsiębiorcy mogłoby zniechęcić konsumenta do skorzystania z przysługującego mu prawa do zwrócenia się do sądu w celu stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku umownego i spowodowania odstąpienia od jego stosowania z naruszeniem zasady skuteczności (por. wyrok TSUE z dnia 16 lipca 2020 roku, Caixabank i Banco Bilbao Vizcaya Argentaria, C 224/19 i C 259/19, EU:C:2020:578, pkt 98 i przytoczone tam orzecznictwo). Stąd niezasadny był podniesiony w apelacji zarzut naruszenia art. 189 k.p.c.
Wobec zgłoszenia w niniejszej sprawie jako żądania głównego roszczenia o ustalenie nieważności umowy, które zostało uwzględnione przez Sąd Okręgowy, za nieadekwatne całkowicie należy uznać powołanie się przez stronę pozwaną na realizację zarzutu zatrzymania, a następnie na potrącenie dokonane przez powodów. Ten ostatni zarzut wygaśnięcia roszczenia został ostatecznie cofnięty przez pozwanego, zaś odnośnie do prawa zatrzymania na marginesie jedynie wskazać należy, że w powołanym wyżej wyroku dnia 14 grudnia 2023 roku (C-28/22,TL, WE przeciwko syndykowi masy upadłości Getin Noble Bank SA, pkt 86 i 87) oraz w wyroku z dnia 8 maja 2024 roku (C-424/22) Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej odrzucił możliwość wykładni prawa krajowego dopuszczającej powołanie się przez bank na prawo zatrzymania, które prowadzi do uzależnienia przysługującej konsumentowi możliwości uzyskania przez niego zapłaty kwot, które zasądzono od równoczesnego zaofiarowania przez konsumenta zwrotu albo zabezpieczenia zwrotu całości świadczenia otrzymanego od tej instytucji, niezależnie od spłat dokonanych już w wykonaniu tej umowy.
Za bezprzedmiotowe Sąd Apelacyjny uznał szczegółowe odnoszenie się do pozostałych podniesionych w apelacji zarzutów. W judykaturze Sądu Najwyższego za ugruntowane należy uznać stanowisko, iż w postępowaniu apelacyjnym chodzi o rozpoznanie wszystkich zarzutów i wniosków zaskarżanego wyroku, których rozpoznanie ma znaczenie dla ostatecznego stanowiska sądu II - ej instancji i jest potrzebne do naprawienia błędów sądu I - ej instancji w granicach zaskarżenia (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 lutego 2006 roku, II CSK 132/05). Natomiast jeśli zasadność lub niezasadność niektórych z zarzutów, a nawet jednego z nich, ma taką wagę, że rozpatrzenie kolejnych i tak nie może decydować o treści rozstrzygnięcia, to analizowanie ich staje się zbędne, jeżeli tylko nie dotyczą rzeczywistej potrzeby uzupełnienia postępowania dowodowego albo naruszenia przepisów postępowania świadczących o jego nieważności (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
15 października 2009 roku, I CSK 94/09 i postanowienie z dnia 5 lipca 2019 roku, I CSK 56/19).
Z tych przyczyn apelacja pozwanego podlegała oddaleniu jako bezzasadna (art. 385 k.p.c.).
Koszty postępowania apelacyjnego podlegały zasądzeniu na rzecz strony powodowej od pozwanego na podstawie art. 98 k.p.c. w zw. z § 2 pkt 7 oraz § 10 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia z dnia 22 października 2015 roku w sprawie opłat za czynności radców prawnych (tekst jednolity: Dz.U. z 2018 roku, poz. 265) w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. w brzmieniu obowiązującym w dniu wniesienia apelacji.
Sąd Apelacyjny zasądził odsetki ustawowe za opóźnienie od kosztów procesu objętych wyrokiem. Art. 98 § 1 1 k.p.c. stosuje się w postępowaniach wszczętych po dniu wejścia w życie ustawy z dnia 4 lipca 2019 roku o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. 2019. 1469), co wynika z art. 9 ust. 6 tej ustawy. Niniejsza sprawa spełnia powyższe kryterium intertemporalne.
Paulina Asłanowicz
Podmiot udostępniający informację: Sąd Apelacyjny w Warszawie
Osoba, która wytworzyła informację: Paulina Asłanowicz
Data wytworzenia informacji: